Brontekst bekijken van Russisch

{{Zie artikel|Voor de schaakopening, zie [[Russisch (schaakopening)]].}}
{{Infobox taal
| Naam in Nederlands = Russisch
| Naam in taal = русский язык
| gesproken = [[Rusland|Russische Federatie]], voormalige [[Sovjet-Unie|Sovjetrepublieken]], voormalige [[Warschaupact]]landen, [[Israël]], [[Mongolië]]
| sprekers = ca. 145 miljoen (moedertaalsprekers);<br />ca. 110 miljoen<br />(als tweede taal)
| rang = 8 <small>(op basis van het aantal moedertaalsprekers)</small>
| taalfamilie = [[Indo-Europese talen|Indo-Europees]]
:[[Balto-Slavische talen|Balto-Slavisch]]
::[[Slavische talen|Slavisch]]
:::[[Oost-Slavische talen|Oost-Slavisch]]
::::'''Russisch'''
| dialecten = &nbsp;
| creolen = [[Soerzjyk]], [[Trasjanka]]
| alfabet = [[cyrillisch alfabet|cyrillisch]]
| officieelin = {{RU}}, {{KZ}}, {{KG}}, {{BY}}, ''[[Abchazië]]'', ''[[Transnistrië]]'' <br /> {{UN}}
| organisatie = [[Russische Academie van Wetenschappen]]
| 639-1 = ru
| 639-2 = rus
| 639-3 = rus
| SIL = RUS
}}
Het '''Russisch''' (русский язык; [[transliteratie]]: ''roesski jazyk''; Russische uitspraak: {{IPA|'ru.skʲi jɪ.'zɨk}}) is een van de grootste talen ter wereld en de grootste [[cultuurtaal]] in [[Europa]]. Het Russisch behoort tot de [[Indo-Europese talen|Indo-Europese]] [[taalfamilie]]. Binnen deze taalfamilie behoort het tot de [[Slavische talen]]. Het Russisch vormt samen met het [[Oekraïens]] en het [[Wit-Russisch]] de Oost-Slavische taalgroep.

== Status en geografische verspreiding ==
Het Russisch is de officiële taal van de [[Rusland|Russische Federatie]] en een van de werktalen van de [[Verenigde Naties|VN]]. Russisch is bovendien co-officieel in [[Kazachstan]] (naast het [[Kazachs]]), [[Kirgizië]] (naast het [[Kirgizisch]]), [[Wit-Rusland]] (naast het [[Wit-Russisch]]) en in de niet-erkende ministaat [[Transnistrië]] (naast het [[Moldavisch]] en het [[Oekraïens]]). Naast het Russisch wordt in Rusland nog een honderdtal andere talen gesproken, waaronder [[Mordwiens]], [[Tsjetsjeens]], [[Tataars]], [[Kirgizisch]], [[Basjkiers]]. Deze talen zijn noch verwant aan het Russisch, noch aan andere Indo-Europese talen. In de [[Sovjet-Unie]] werd het Russisch als [[lingua franca]] gebruikt en in sommige voormalige Sovjetrepublieken heeft de taal die status nog altijd, zij het in mindere mate.

In Europa is er een aanzienlijk aantal Russischtaligen in onder meer [[Estland]] (ca. 25% van de bevolking), [[Georgië]], [[Letland]] (ca. 28%), [[Litouwen]], [[Moldavië (land)|Moldavië]] en [[Oekraïne]] (ca. 30%). In geen van deze landen heeft het Russisch echter een officiële status.

== Geschiedenis ==
[[Bestand:SlovoOPolkuIgoreve.png|thumb|rechts|Het [[Igorlied]], een van de oudst bekende literaire teksten]]
Men veronderstelt dat in het tweede millennium voor Chr. binnen de [[Indo-Europese talen|Indo-Europese]] [[taalfamilie]] het Protoslavische dialect ontstond, dat zich los had gemaakt uit de [[Balto-Slavische talen|Balto-Slavische]] groep. In het eerste millennium na Chr. heeft het Protoslavisch zich getransformeerd in het [[Oerslavisch]]. In de 6e-7e eeuw viel de taal uiteen in drie groepen dialecten: de Oost-Slavische, de West-Slavische en de Zuid-Slavische groep. Uit de Oost-Slavische dialecten ontstonden in de 14e-15e eeuw het Russisch (Groot-Russisch), het [[Oekraïens]] (Klein-Russisch) en het [[Wit-Russisch]]. In de 16e-17e eeuw ontstonden er Noord- en Zuid-Russische dialecten en Middelgrootrussische overgangsdialecten.

De oudste schriftelijke bronnen in de geschiedenis van het Russisch zijn de [[Codex van Novgorod]] (eerste kwart 11e eeuw), het [[Ostromir-evangelie]] (1056/57) in het Kerkslavisch en korte [[Berkenbasttekst|brieven op berkenbast]] (vanaf de 11e eeuw) in [[Oudnovgorods|Oudnovgorods dialect]]. In de middeleeuwen werd de discrepantie tussen geschreven en gesproken taal steeds groter, doordat men in de literatuur gebruik bleef maken van een archaïsch Russisch dat sterk leunde op het [[Kerkslavisch]], terwijl de gesproken taal zich verder ontwikkelde. Het autobiografische ’Leven’ van aartspriester [[Avvakoem Petrov]] uit de tweede helft van de 17e eeuw was geschreven in de gesproken volkstaal en daarmee het eerste werk van de moderne Russische literatuur.

[[Bestand:RussianLanguageMap.png|thumb|400px|Wereldwijd het gebruik van het Russisch{{legenda|#000080|Landen met het Russisch als officiële taal}}{{legenda|#008080|Landen waar het Russisch veel gesproken wordt}}]]

[[Michail Lomonosov]] legde de grondslag voor het moderne Russisch in de tweede helft van de 18e eeuw; [[Nikolaj Karamzin]] schiep eind 18e eeuw de literaire norm waarop [[Aleksandr Poesjkin]] verder kon bouwen. De hedendaagse Russische literaire taal is rond 1800 ontstaan op basis van het Moskouse dialect.

In de Russische [[woordenschat]] zijn veel [[leenwoord]]en terug te vinden vinden uit met name het [[Frans]], [[Duits]], [[Latijn]] en uit enkele [[Turkse talen]] zoals het [[Tataars]].
Het Russisch heeft een grote invloed ondergaan van het Kerkslavisch, wat ertoe geleid heeft dat er nog steeds veel zogeheten [[Kerkslavisme]]n in het moderne Russisch kunnen worden gevonden.

== Alfabet ==
{{Zie ook|Hoofdartikel: [[Russisch alfabet]]}}
Het Russisch maakt gebruik van een variant van het [[cyrillische alfabet]], dat in zijn huidige vorm bestaat sinds 1918, toen het alfabet werd hervormd en enkele lettertekens zijn afgeschaft. De laatste grote spellingshervorming is doorgevoerd in 1956. Het huidige Russische cyrillische alfabet telt 33 letters:

{| cellpadding=6 cellspacing=0 style="text-align:center;"
|-
|'''А а'''||'''Б б'''||'''В в'''||'''Г г'''||'''Д д'''||'''Е е'''||'''Ё ё'''||'''Ж ж'''||'''З з'''||'''И и'''||'''Й й'''
|-
|'''К к'''||'''Л л'''||'''М м'''||'''Н н'''||'''О о'''||'''П п'''||'''Р р'''||'''С с'''||'''Т т'''||'''У у'''||'''Ф ф'''
|-
|'''Х х'''||'''Ц ц'''||'''Ч ч'''||'''Ш ш'''||'''Щ щ'''||'''ъ'''||'''ы'''||'''ь'''||'''Э э'''||'''Ю ю'''||'''Я я'''
|}
[[en:Russian language]]

== Fonetiek en fonologie ==
Het Russische klanksysteem kent vijf [[klinker (klank)|klinkers]] en zesendertig [[medeklinker]]s. Het Russische klanksysteem heeft twee kenmerkende eigenschappen: [[vocaalreductie]] en een [[fonologie|fonologische]] oppositie tussen "harde" en "zachte" medeklinkers.

=== Harde en zachte medeklinkers ===
De meeste medeklinkers komen voor in een zogenaamde harde en zachte ([[palatalisatie|gepalataliseerde]]) variant. Het verschil tussen hard en zacht is betekenisonderscheidend en weerspiegelt zich in de spelling. Bij de uitspraak van een gepalataliseerde medeklinker beweegt de [[tong (anatomie)|tong]] zich richting het harde [[verhemelte]], waardoor een lichte ''j''-klank te horen is. Zo klinkt de zachte ''n'' zoals de ''nj'' ([[Internationaal Fonetisch Alfabet|ɲ]]) in het Nederlandse woord ’ora''nj''e’.

=== [[Klinkerreductie]] ===
De beklemtoonde lettergreep wordt halflang uitgesproken, de onbeklemtoonde lettergrepen kort. Het [[klemtoon|woordaccent]] heeft in het Russisch grote gevolgen voor de uitspraak; dit verschijnsel wordt vocaalreductie genoemd. Door vocaalreductie valt een aantal klinkers buiten de klemtoon samen en worden ze minder geprononceerd, "doffer" uitgesproken. Reductie treedt na harde medeklinkers op bij de /o/ en de /a/ (die samenvallen tot [a] of [ə]); na zachte medeklinkers vallen /e/, /a/ en /i/ samen tot een korte i. De /u/ en de ''y'' kennen geen reductie.

Hoe verder een klinker van de beklemtoonde lettergreep af staat, hoe meer hij onderhevig is aan reductie, klinkers ná de klemtoon worden meestal volledig gereduceerd. Zo wordt een onbeklemtoonde o uitgesproken als [a] als hij vlak voor de beklemtoonde lettergreep staat; staat hij verder weg, klinkt hij als [ə]. Het woord молокó (’melk’) wordt zodoende uitgesproken als [məla'ko], вóдка (’wodka’) als ['votkə]. Klinkers aan het begin van een woord worden echter niet volledig gereduceerd: автомáт klinkt als [aftamat].

=== [[Auslautverhärtung]] ===
Net als in het Nederlands worden [[stemhebbend]]e medeklinkers aan het einde van een woord stemloos; een woord als хлеб (''chleb'', ’brood’) klinkt daardoor als ''chlep'', юг (''joeg'', ’het zuiden’) als ''joek''.

Als een stemhebbende en een stemloze medeklinker botsen treedt er zg. [[assimilatie (taalkunde)|regressieve assimilatie]] op (regressief = van achter naar voren). Dit wil zeggen dat de gehele cluster ofwel stemhebbend wordt, ofwel stemloos, bepaald door de ''laatste'' medeklinker. Onder de sectie vocaalreductie hierboven zijn hiervan al twee voorbeelden te vinden: ''dk'' (stemhebbend-stemloos) wordt [tk] (stemloos) in водка, ''vt'' wordt [ft] in автомат. Andere voorbeelden zijn с Борисом (’met Boris’), waarin ''sb'' (stemloos-stemhebbend) als [zb] (stemhebbend) uitgesproken wordt, en отзыв (o.a. ’reactie’), waarin ''tz'' tot ''dz'' geassimileerd wordt.

== Grammatica ==
=== [[Naamval]]len ===
Het Russisch is een taal die een hoge mate van [[Flexie (taalkunde)|flexie]] kent; dit betekent dat woorden veranderen al naargelang hun grammaticale functie in de zin. Hierbij vervullen de [[naamval]]len een sleutelrol. Het hedendaagse Russisch kent zes naamvallen: [[nominatief]], [[genitief]], [[datief]], [[accusatief]], [[instrumentalis]] en [[prepositionalis]]/[[locatief]]. Het Russisch kent drie [[geslacht (taalkunde)|woordgeslachten]]: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig, die in de regel [[Morfologie (taalkunde)|morfologisch]] gemarkeerd zijn. In de [[verbuiging]] wordt onderscheid gemaakt tussen de geslachten en tussen enkelvoud en meervoud, wat resulteert een groot aantal uitgangen. Na de [[hoofdtelwoord]]en twee, drie en vier wordt het [[zelfstandig naamwoord]] in de genitief enkelvoud geplaatst, wat als een overblijfsel van een [[dualis]] wordt beschouwd. Het Russisch kent geen [[lidwoord]]en, maar kan middels woordvolgorde bepaaldheid of onbepaaldheid uitdrukken.

=== Werkwoorden ===
Het Russische [[werkwoord]] kent drie [[tijd]]en: de tegenwoordige, verleden en toekomende tijd. De tegenwoordige en toekomende tijd worden vervoegd naar [[persoon (taalkunde)|persoon]] (1e, 2e, 3e) en getal; iedere persoon heeft zijn eigen uitgang, waardoor het [[persoonlijk voornaamwoord]] meestal kan worden weggelaten. In de verleden tijd wordt onderscheid gemaakt tussen mannelijk, vrouwelijk, onzijdig enkelvoud enerzijds en meervoud anderzijds. Er zijn twee typen vervoegingen, hoewel binnen deze hoofdtypen afzonderlijke vervoegingen zijn aan te wijzen. Eén van de moeilijkste onderdelen van de Russische grammatica is het zg. [[werkwoordsaspect|aspect]]. Men onderscheidt het [[imperfectief aspect|imperfectieve]] en [[perfectief aspect|perfectieve]] aspect. De meeste werkwoorden bestaan in twee varianten, een imperfectieve en een perfectieve vorm, die samen een [[aspectpaar]] worden genoemd. Het imperfectieve aspect beziet de handeling op zich, het perfectieve aspect beziet de handeling in een context van situatiewisseling of resultaat.
Ter illustratie: het werkwoord ’openen’ bestaat in twee vormen ''otkryvat<nowiki>'</nowiki>'' (imperfectief) en ''otkryt<nowiki>'</nowiki>'' (perfectief). In de zin „Ja dolgo '''otkryval''' dver', no ne '''otkryl''' jejo” („Ik was lang bezig de deur te openen maar heb haar niet geopend”) wordt voor de handeling van het openen het imperfectieve werkwoord gebruikt en voor het aangeven van het uitblijven van resultaat – het perfectieve werkwoord.

De [[gebiedende wijs]] komt eveneens voor in een perfectieve en een imperfectieve variant; hier heeft het aspect niet zelden een [[Modaliteit (taalkunde)|modaliteitsfunctie]].

Het Russisch kent dertien zg. werkwoorden van beweging; ieder werkwoord komt in twee varianten voor: de ene variant drukt gerichte of concrete beweging uit (van A naar B, of op een concreet moment), de andere variant ongerichte of abstracte beweging (in meerdere richtingen, eenmalig; in één of meerdere richtingen, niet eenmalig). Zo heeft het werkwoord ''rijden'' twee varianten: '''echat'''' (gericht) en '''ezdit'''' (ongericht). „Hij rijdt naar Moskou” kan dus op twee manieren uitgedrukt worden:
''On ''edet'' v Moskvu'' (gericht: hij rijdt op dit moment naar Moskou) en ''On ''ezdit'' v Moskvu'' (ongericht: hij rijdt regelmatig naar Moskou).

=== Woordvolgorde ===
{{Zie ook|Zie ook [[Woordvolgorde]]}}
Het Russisch is een taal met [[SVO-volgorde]], hoewel de woordvolgorde niet strikt vastligt. Het Russisch gebruikt de woordvolgorde om informatie binnen de zin hiërarchisch te structureren; dit wordt abusievelijk vaak aangezien voor een vrije woordvolgorde.

== [[Dialect]]en ==
In het Europese deel van Rusland onderscheidt men doorgaans drie dialectgroepen: Noord-, Centraal- en Zuid-Russische dialecten, waarbij de Centraal-Russische dialecten als overgangsdialecten worden beschouwd omdat deze zowel Noord- als Zuid-Russische elementen bevatten.
Hoewel het areaal van deze dialecten enorme afmetingen heeft, zijn de verschillen met het standaardrussisch (de Moskouse norm) niet dusdanig, dat dialectsprekers onverstaanbaar zijn voor iemand uit Moskou. Het is opmerkelijk dat in dit opzicht de verschillen niet zo groot zijn als in het Nederlandse taalgebied, waar velen moeite hebben om bijv. [[Gronings]] of [[West-Vlaams]] dialect te verstaan. Als gevolg van unificatie door het onderwijs in de Sovjetperiode en de trek naar de steden is er bij veel dialecten een verval ingetreden; de jongste generatie spreekt vaak geen dialect meer, maar Standaardrussisch met dialectelementen of met een dialectsubstraat. Met name op het gebied van uitspraak en intonatie bestaan er nog verschillen ten opzichte van de Russische standaardtaal.

=== Noord-Russische dialecten ===
Ten noordoosten van de lijn [[Ladogameer]]-[[Veliki Novgorod]]-[[Jaroslavl]] treft men dialecten aan die als belangsrijkste kenmerk ''[[okanje]]'' (оканье – „''o'' zeggen”) hebben: de onbeklemtoonde ''o'' wordt niet gereduceerd, maar uitgesproken als [o] (zie [[#Vocaalreductie|de sectie vocaalreductie]]). Voorts zijn kenmerkend een gutturale ''g'' en een harde ''t'' in de uitgang van de derde persoon (enkelvoud en meervoud) van het werkwoord (overeenkomend met de standaardtaal). Onder de Noord-Russische dialecten onderscheidt men de volgende subgroepen: de dialectengroep van [[Staraja Ladoga|Ladoga]] en [[Tichvin]], van [[Kostroma (stad)|Kostroma]], van [[Vologda (stad)|Vologda]], van [[Onega (stad)|Onega]] en van [[Belozersk]].

Tot ongeveer 1950 weken de Noord-Russische dialecten ook qua lexicon sterk af van het Russisch dat men elders in Rusland sprak. Door de geïsoleerde ligging van veel streken hadden met name deze dialecten veel archaïsmen behouden. De dialecten die in de [[Oeral (gebergte)|Oeral]] gesproken worden kunnen ook tot de Noord-Russische groep worden gerekend.

=== Centraal-Russische dialecten ===
De noordelijke grens van hun areaal loopt van [[Sint-Petersburg]] via Novgorod en [[Ivanovo]] tot [[Nizjni Novgorod]] en [[Tsjeboksary]], de zuidelijke grens loopt van [[Velikije Loeki]] via [[Moskou]] tot [[Penza]]. Deze dialecten zijn overgangsdialecten. In het oosten wordt een onbeklemtoonde ''o'' als [o] uitgesproken, in het westen als een [a]; dit verschijnsel wordt ''[[akanje]]'' (аканье – „''a'' zeggen”) genoemd. Men onderscheidt de volgende subgroepen: West-Centraal-Russisch van [[Pskov]], West-Centraalrussisch van Novgorod, Oost-Centraal-Russisch van Moskou en omstreken, Oost-Centraal-Russisch van [[Jegorevsk]] en omgeving, Oost-Centraal-Russisch van [[Temnikov]] en omgeving en Oost-Centraal-Russisch van het gebied rond [[Vladimir (stad)|Vladimir]] tot aan de [[Wolga]].

=== Zuid-Russische dialecten ===
De areaalgrens van deze dialecten ligt ten zuiden van Velikije Loeki en loopt via [[Rjazan]] tot [[Tambov]]. In deze dialecten wordt de onbeklemtoonde ''a'' <!-- o ? --> als een [a] uitgesproken, kent men een [[fricatief|fricatieve]] ''g'' en een zachte ''t'' in de derde persoon van het werkwoord, waar de standaardtaal een harde ''t'' heeft. Binnen deze groep zijn er drie subgroepen: de dialectengroep van Rjazan, van het [[Dnjepr (rivier)|Dnjepr]]-gebied en van [[Oskol]].

Werkelijk afwijkende vormen van het Russisch vindt men vooral onder andere etnische groepen in de voormalige [[Sovjet-Unie]]. Tijdens het keizerrijk werd er vanuit Moskou een agressieve [[russificatie]]politiek gevoerd, die in de Sovjettijd bij tijd en wijle werd voortgezet. Hierdoor is het Russisch veel te horen in met name de steden en onder de hoogopgeleide bevolking. Met de Slavische zustertalen het [[Wit-Russisch]] en het [[Oekraïens]] vormde het Russisch de [[mengtaal|mengtalen]] [[Trasjanka]] resp. [[Soerzjyk]].

== Wisselwerking met het Nederlands ==
=== Nederlands en Duits in de Russische taal ===
Door de interesse van [[tsaar]] [[Peter I van Rusland|Peter de Grote]] in de Nederlandse [[scheepvaart]] zijn er meerdere [[Nederlands]]e woorden – met name termen uit de scheepvaart – in het Russisch beland:

* achterstag – ахтерштаг
* achtersteven – ахтерштевень
* anker – якорь (''jakor''')
* bak – Бак
* bakstag – Бакштаг
* berghout – Бархоут
* beting – Битенг
* boord – Борт
* bootsman – боцман (''botsman'')
* bootsmanmaat – Боцманмат
* bramsteng – Брам-стеньга
* bramzeil – Брамсель
* bras – Брас
* braadspil – Брашпиль
* breefok – Брифок
* boegspriet – Бушприт
* broek – брюки (''brjoekie'')
* dommekracht – домкрат (''domkrat'')
* kabeltouw – кабельтов (''kabel'tov'')
* kajuit – каюта (''kajoeta'')
* kapitein – капитан (''kapitan'')
* kiel – киль (''kil''')
* mast – мачта (''matsjta'')
* matroos – матрос (''matros'')
* noord – норд (''nord'')
* oost – ост (''ost'')
* romp – ромп (''romp'')
* ruim – трюм (''trjoem'')
* schipper – шкипер (''sjkiper'')
* slang – шланг ''(sjlan-g)''
* sluis – шлюз (''sjljoez'')
* snoer – шнур (''sjnoer'')
* stag – штаг
* steven – штевень (''sjteven''')
* stuurman – штурман (''sjtoerman'')
* trap – трап (''trap'')
* tros – трос (''tros'')
* vlag – флаг (''flag'')
* vlaggestok – флагшток (''flagsjtok'')
* west – вест (''vest'')
* wimpel – вымпел (''vympel'')
* zuid – зюйд (''zjoejd'')
* zwabber – швабра (''sjwabbra'')

Ook is er een groot aantal [[Duits]]e woorden in de Russische taal terechtgekomen:
* Butterbrot – бутерброд (''boeterbrod'')
* Perückenmacher – парикмахер (''parikmacher'', "kapper")
* Rucksack – рюкзак (''rjoekzak'')
* Schlagbaum – шлагбаум (''sjlagbaum'')

=== Russische woorden in het Nederlands ===
Er zijn ook enkele Russische woorden in het Nederlands terechtgekomen. Dit betreft voornamelijk de zogeheten [[realia (vertalen)|realia]], ofwel woorden die op typisch Russische zaken betrekking hebben:
* pierewaaien (пировать, feesten)
* [[glasnost]]
* [[perestrojka]]
* [[matroesjka]]
* [[datsja]]
* [[doerak]] 
* [[oekaze]]
* [[intelligentsia]]
* [[ruimtevaarder|kosmonaut]]
* [[Stookolie|mazout]] (België)

== Zie ook ==
* [[Russen (volk)|Russen]]
* [[Mat (taal)|Mat]] (obscene volkstaal van het Russisch)
* [[Padonki-jargon]] (Russische internettaal met veel elementen uit het Mat)
* [[Lijst van cijfers in diverse talen#Slavische talen|Lijst van cijfers in slavische talen]]

== Externe links ==
* [http://www.multitran.ru/c/m.exe?&L1=2&L2=24&sendcookielangs=1 multitran: Russisch ↔ Nederlands woordenboek online] – met alternatieve schrijfwijzen
* [http://www.sokr.ru/ sokr: zoekfunctie voor Russische afkortingen] {{ru}}
* [http://statbel.fgov.be/studies/thesis_nl.asp?n=426 Kennis van het Russisch in de Europese Unie]
{{Woordenboek|Russisch}}
{{Commonscat|Russian language}}
{{Wikibooks|Russisch|Cursus Russisch}}
{{Navigatie Slavische talen}}

[[Categorie:Russisch| ]]
[[Categorie:Taal in Israël]]
[[Categorie:Taal in Litouwen]]