Brontekst bekijken van Noord-Amerika

{{Infobox continent
| naam                = Noord-Amerika
| locatie             = Location North America.svg
| locatieonderschrift = Noord-Amerika ten opzichte van andere continenten
| oppervlakte         = 24.709.000
| inwoners            = 579 miljoen
| meetjaar            = 2016
| dichtheid           = 23
| landen              = 23 (onafhankelijk en erkend)
| tijdzone-west       = [[UTC−10]] ([[Verenigde Staten]])
| tijdzone-oost       = [[UTC]] ([[Groenland]])
| portaal             = Noord-Amerika
}}
[[Bestand:North_America.png|{{largethumb}}|Kaart: The World Factbook CIA]]
[[Bestand:North America satellite orthographic.jpg|{{largethumb}}|Satellietafbeelding van Noord-Amerika]]
{{Link portaal|Noord-Amerika}}
'''Noord-Amerika''' is een [[continent]] dat volledig op het [[noordelijk halfrond]] ligt en bijna volledig binnen het [[westelijk halfrond]]. Het wordt beschouwd als een noordelijke [[subcontinent]] van de [[Amerika (continent)|Amerika's]].<ref name=britannica-northamerica>{{cite web|url =http://www.britannica.com/EBchecked/topic/418612/North-America|title = North America|publisher = [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref> Het wordt in het noorden begrensd door de [[Noordelijke IJszee]], in het oosten door de [[Atlantische Oceaan]], in het westen en zuiden door de [[Grote Oceaan]] en in het zuidoosten door [[Zuid-Amerika]] en de [[Caraïbische Zee]].
Noord-Amerika heeft een oppervlakte van ongeveer 24.709.000&nbsp;km², ongeveer 4,8% van de oppervlakte van de [[Aarde (planeet)|Aarde]] of ongeveer 16,5% van het landoppervlak. Het aantal inwoners wordt geschat op bijna 579 miljoen mensen (2016) verdeeld over 23 onafhankelijke staten. Noord-Amerika is het op twee na grootste continent qua oppervlakte, na [[Azië]] en [[Afrika]] en het op drie na grootste qua werelddeelbevolkingsaantal na Azië, Afrika en [[Europa (werelddeel)|Europa]].

== [[Etymologie]] ==
[[Bestand:Historisch Nordamerika.jpg|{{largethumb}}|Kaart van Noord-Amerika uit de 16e eeuw]]
De naamgeving wordt doorgaans geaccepteerd als een vernoeming naar de [[Italië|Italiaanse]] [[ontdekkingsreiziger]] [[Amerigo Vespucci (persoon)|Amerigo Vespucci]] door de Duitse cartografen [[Martin Waldseemüller]] en [[Matthias Ringmann]].<ref>{{cite web| url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/626894/Amerigo-Vespucci |title= Amerigo Vespucci |publisher=Encyclopædia Britannica |accessdate=15 oktober 2012}}</ref>

== Landen en gebieden ==
Tot Noord-Amerika behoren geografisch gezien de volgende gebieden:

=== Onafhankelijke landen ===
{| border="0"
|- valign="top"
| width="30%" |
* {{AG}}
* {{BS}}
* {{BB}}
* {{BZ}}
* {{CA}}
* {{CR}}
* {{CU}}
* {{DM}}
| width="30%" |
* {{DO}}
* {{SV}}
* {{GD}}
* {{GT}}
* {{HT}}
* {{HN}}
* {{JM}}
* {{MX}}
| width="30%" |
* {{NI}}
* {{PA}}
* {{KN}}
* {{LC}}
* {{VC}}
* {{TT}}
* {{US}}
|}

=== Afhankelijke gebieden ===
* {{GB}} ([[Anguilla (eiland)|Anguilla]], [[Bermuda]], [[Britse Maagdeneilanden]], [[Kaaimaneilanden]], [[Montserrat (eiland)|Montserrat]], [[Turks- en Caicoseilanden]]).
* {{DK}} ([[Groenland]]).
* {{FR}} (overzeese departementen [[Guadeloupe]] en [[Martinique]] en gemeenschappen [[Saint-Barthélemy (eiland)|Saint-Barthélemy]], [[Sint-Maarten (Franse Antillen)|Sint-Maarten]] en [[Saint-Pierre en Miquelon]]).
* {{NL}} ([[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao]], [[Saba]], [[Sint Eustatius]] en [[Sint Maarten (eiland)|Sint Maarten]]).
* {{US}} ([[Amerikaanse Maagdeneilanden]], [[Navassa]] en [[Puerto Rico]]).

== Geografie ==
Het continent wordt in het noorden begrensd door de Noordpooloceaan, in het westen door de Grote Oceaan en de [[Beringzee]] en in het oosten door de Atlantische Oceaan en de [[Golf van Mexico]]. In het zuiden wordt het continent gescheiden van [[Zuid-Amerika]] door de [[landengte van Panama]] en diens [[Panamakanaal|kanaal]].
De kustlijn van het vasteland van het continent is lang en onregelmatig. Na de Golf van Mexico is de [[Hudsonbaai]] veruit de grootste watermassa binnen het continent; andere watermassa's zijn de [[Saint Lawrencebaai]] en de [[Golf van Californië]] (Zee van Cortés). Er liggen talrijke grote en kleine eilanden langs de kust van het continent, waaronder [[Groenland]], de [[noordpool]]archipel en de [[Antillen]].

Het westen van het continent bestaat uit een grote cordillera ([[Noord-Amerikaanse Cordillera]]), die bestaat uit verschillende bergketens. De belangrijkste daarvan zijn de [[Rocky Mountains]], de [[Coast Mountains]], het [[Alaskagebergte]], de [[Sierra Nevada (Verenigde Staten)|Sierra Nevada]] en de [[Sierra Madre Mountains|Sierra Madre]]. Het hoogste punt van Noord-Amerika is de [[Denali (berg)|Denali]] in de Alaska Range (6194 m). Het laagste punt (86 m onder zeeniveau) ligt eveneens in de Noord-Amerikaanse cordillera: in [[Death Valley]], [[Californië]].

Het [[Missouri (rivier)|Missouri]]-[[Mississippi (rivier)|Mississippi]] riviersysteem is met 6020 kilometer het langste van Noord-Amerika. Samen met de [[Ohio (rivier)|Ohio]]-rivier en talrijke andere zijrivieren, is het het grootste continentale watersysteem van de wereld. Andere belangrijke rivieren zijn de [[Colorado (rivier)|Colorado]], [[Columbia (rivier)|Columbia]], [[Delaware]], [[Mackenzie (Canadese rivier)|Mackenzie]], [[Nelson (rivier)|Nelson]], [[Rio Grande (Río Bravo)|Rio Grande]], [[Saint Lawrencerivier]], [[Susquehanna (rivier)|Susquehanna]] en [[Yukon (rivier)|Yukon]]. Het [[Bovenmeer]] (82.414&nbsp;km²), het meest westelijke meer van de [[Grote Meren]], is het grootste meer van het continent. De [[Saint Lawrencezeeweg]], die de [[Saint Lawrencerivier]] en de Grote Meren verbindt, stelt oceaanschepen in staat om tot het hart van Noord-Amerika door te dringen.

=== Steden ===
{{Zie hoofdartikel|Lijst van grootste metropolen van Noord-Amerika}}

== Klimaat ==
[[Bestand:North America Köppen Map.png|miniatuur|rechts|350px|Recente kaart van de [[Klimaatclassificatie van Köppen|klimaatclassificatie van Köppen-Geiger]]]]
Noord-Amerika, dat minder dan 10° van zowel de [[evenaar]] als de [[noordpool]] is verwijderd, heeft een gevarieerd klimaat, van een [[tropisch klimaat]] in de [[regenwoud]]en en [[Savanne (landschap)|savanne]] in de [[laagland]]en van [[Centraal-Amerika]] tot gebieden waar permanent ijs ligt in Centraal-Groenland. Op de [[toendra]]'s in het noorden van Canada en het noorden van Alaska heerst een [[subarctisch klimaat]], terwijl er op het continent ook [[woestijn]]en te vinden zijn. Toch heeft een groot deel van het continent een [[landklimaat|land-]] of [[zeeklimaat]], het niet zeer gunstig is voor de [[landbouw]].

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van Noord-Amerika}}
Er wordt verondersteld dat de eerste menselijke inwoners van Noord-Amerika van Aziatische oorsprong waren; zij staken 20.000 jaar geleden Alaska over en trokken toen zuidwaarts door de vallei van de Mackenzierivier. De Europese ontdekking en nederzetting in Noord-Amerika dateren uit de 10e eeuw, toen [[Vikingen|Noormannen]] (986) heer en meester waren in Groenland. Hoewel het bewijsmateriaal fragmentarisch is, bereikten zij Oost-Canada rond het jaar [[1000]] onder leiding van [[Leif Eriksson]]. Van groter effect op de verdere geschiedenis van het continent waren de ontdekkingsreizen van [[Christoffel Columbus]] in [[1492]] en [[John Cabot]]s reizen naar Oost-Canada ([[1497]]). Portugese en Franse expedities hebben ook een grote invloed gehad op het continent.

== Bevolking ==
Hoewel de bevolking van Canada en de Verenigde Staten nog grotendeels een Europese oorsprong heeft, wordt zij steeds meer een mengelmoes van allerlei culturen; veel mensen zijn er vanuit Azië, Latijns-Amerika en Afrika [[immigratie|geïmmigreerd]]. Ook is de [[verstedelijking]] drastisch toegenomen; ongeveer 74% van de inwoners van het continent wonen in stedelijke gebieden. Een groot deel van de bevolking heeft zich geconcentreerd in en rond grote [[agglomeratie]]s.

De bevolking van Mexico, ongeveer 60% van Europese en inheems-Amerikaanse oorsprong, is ook steeds meer naar de steden getrokken (ongeveer 72%). De grootste stedelijke agglomeraties op het continent zijn [[Agglomeratie Mexico-Stad|Mexico-Stad]], [[New York (agglomeratie)|New York]], [[Greater Los Angeles Area|Los Angeles]] en [[Chicago]].

De totale bevolking wordt geschat op 528.720.000 (juli 2008).
Er wordt verondersteld dat de eerste menselijke inwoners van Noord-Amerika van Aziatische oorsprong waren; zij staken 20.000 jaar geleden Alaska over en trokken toen zuidwaarts door de vallei van de Mackenzierivier. De Europese ontdekking en nederzetting in Noord-Amerika dateren uit de 10e eeuw, toen Noormannen (986) heer en meester waren in Groenland. Hoewel het bewijsmateriaal fragmentarisch is, bereikten zij Oost-Canada rond het jaar 1000 onder leiding van Leif Eriksson. Van groter effect op de verdere geschiedenis van het continent waren de ontdekkingsreizen van Christoffel Columbus in 1492 en John Cabots reizen naar Oost-Canada (1497). Daarnaast hebben Portugese en Franse expedities een grote invloed gehad op het continent.

== Geologie ==
[[Afbeelding:Geologic map of North America.jpg|thumb|Geologische kaart van Noord-Amerika]]

=== Canada ===
Geologisch gezien is [[Canada]] een van de oudste regio's in de wereld. Meer dan de helft van de regio bestaat uit gesteenten uit het [[Precambrium]] die boven de zeespiegel zijn sinds het begin van het [[Paleozoïcum]].<ref name="Marianopolis">Wallace, Stewart W. [http://faculty.marianopolis.edu/c.belanger/quebechistory/encyclopedia/GeologyofCanada.htm "Geology Of Canada."] The Encyclopedia of Canada, Vol. III, Toronto, University Associates of Canada, 1948, 396p., p. 23-26. [http://faculty.marianopolis.edu Marianopolis College]. Geraadpleegd 16 oktober 2012</ref> Canada's minerale rijkdommen zijn divers en uitgebreid.<ref name="Marianopolis"/> Op het [[Canadees Schild]] en in het noorden zijn er grote [[iJzer (element)|ijzer]]-, [[nikkel]]-, [[zink (element)|zink]]-, [[Koper (element)|koper]]-, [[goud]]-, [[lood (element)|lood]]-, [[molybdeen]]- en [[uranium]]reserves. Grote [[diamant]]concentraties zijn recentelijk ontwikkeld in het poolgebied<ref>[http://www.wired.com/science/planetearth/magazine/16-12/ff_diamonds_sb "Digging for Diamonds 24/7 Under Frozen Snap Lake"] [http://www.wired.com Wired.com]. Geraadpleegd 16 oktober 2012.</ref> en maken van Canada een van 's werelds grootste diamantproducenten. Over het gehele Schild zijn er voor het extraheren van deze mineralen veel mijnbouwsteden. De grootste en bekendste daarvan is [[Greater Sudbury|Sudbury]] ([[Ontario]]). Sudbury is overigens een uitzondering: er zijn belangrijke aanwijzingen dat het [[Sudburykrater|Sudbury Basin]] een oude [[inslagkrater]] is. Het nabijgelegen, maar minder bekende [[Temagami Magnetic Anomaly]] heeft opvallende overeenkomsten met het Sudbury Basin. De magnetische anomalieën zijn zeer vergelijkbaar met het Sudbury Basin, wat betekent dat het een tweede metaalrijke inslagkrater kan zijn.

Het Schild wordt bedekt door uitgestrekte boreale bossen, die belangrijk zijn voor de houtkapindustrie.

=== Verenigde Staten ===
De [[aaneengesloten staten]] kunnen worden onderverdeeld in vijf [[Fysische geografie|fysiografische]] provincies:
* De [[Noord-Amerikaanse Cordillera|Amerikaanse cordillera]]
* Het [[Canadese Schild]]
* Het stabiele platform
* De kustvlakte
* De [[gebergtevorming]] van de [[Appalachen]]

De geologie van [[Alaska]] is een typisch voorbeeld van die van de [[Noord-Amerikaanse Cordillera|cordillera]], terwijl de grote eilanden van [[Hawaï]] bestaan uit [[Neogeen]] [[vulkaan|vulkanen]] ontstaan boven een [[Hotspot (geologie)|hotspot]].

=== Midden-Amerika ===
[[Afbeelding:Tectonic plates Caribbean.png|thumb|left|{{legend|#FAD4AF|Midden-Amerika ligt op de [[Caribische Plaat]].}}]]
Midden-Amerika is geologisch actief met [[vulkaanuitbarsting]]en en [[aardbeving]]en doen zich van tijd tot tijd voor. In 1976 werd Guatemala getroffen door een [[Aardbeving Guatemala 1976|grote aardbeving]] met 23.000 doden. [[Managua (stad)|Managua]], de hoofdstad van Nicaragua , werd verwoest door aardbevingen in 1931 en 1972, waarbij de laatste het leven kostte van ongeveer 5000 mensen. Drie aardbevingen verwoestten El Salvador, één in 1986 en twee in 2001. In 2009 richtte een aardbeving grote schade aan in het noorden en midden van Noord- en Midden Costa Rica.

Vulkanische uitbarstingen komen vaak voor in de regio. In 1968 barstte de [[Arenal (vulkaan)|Arenal]] in Costa Rica uit met 87 doden als gevolg. De vruchtbare gronden van verweerde vulkanische lava hebben het mogelijk gemaakt om de dichte bevolking met de productieve hooglandgebieden te ondersteunen.

Midden-Amerika heeft diverse [[bergketen]]s. De langste zijn de [[Sierra Madre van Chiapas]], de [[Cordillera Isabelia]] en de [[Cordillera de Talamanca]]. Tussen de bergketens liggen vruchtbare valleien die geschikt zijn voor de bevolking. In feite woont het grootste deel van de bevolking van Honduras, Costa Rica en Guatemala in valleien. De valleien worden ook gebruikt voor de productie van koffie, bonen en andere gewassen.

== Economie ==
De uitgebreide landbouwsector van Noord-Amerika (vooral in Canada en de Verenigde Staten) is het resultaat van zowel gunstige klimatologische omstandigheden, vruchtbare gronden, als technologie. De [[irrigatie]] heeft bepaalde dorre en semi-aride gebieden in productieve [[oase]]n veranderd. Noord-Amerika produceert het grootste deel van het [[graan]], [[vlees]], [[katoen]], [[sojabonen]], [[tabak]] en [[tarwe]] van de wereld. Ook wordt er een verscheidenheid van ander voedsel en industriële grondstoffen en gewassen geproduceerd. [[Delfstof]]fen zijn ook overvloedig, vooral [[steenkool]], [[ijzererts]], [[bauxiet]], [[koper (element)|koper]], [[aardgas]], [[aardolie]], [[kwik]], [[nikkel]], [[potas]] en [[zilver]].

De vroeger grote industriesector is meer en meer vervangen door de dienstensector.

== Infrastructuur ==
=== Autowegen ===
[[Bestand:PanAmericanHwy.png|thumb|De gehele [[Pan-Amerikaanse weg]], (inclusief Zuid-Amerika), van [[Prudhoe Bay]] ([[Alaska]]) tot [[Ushuaia]] ([[Argentinië]]).]]
De route van de [[Pan-Amerikaanse weg]] in Noord-Amerika is het deel van een netwerk van wegen van bijna 48.000&nbsp;km lang, dat loopt over het vasteland van de Amerika. Er bestaat formeel geen vaste lengte van de Pan-Amerikaanse weg, omdat de Amerikaanse en Canadese regeringen nooit officieel hebben gedefinieerd welke specifieke routes onderdeel uitmaken van de Pan-American Highway en Mexico officieel vele takken heeft die verbinding maken met de Amerikaanse grens. De totale lengte van het Noord-Amerikaanse deel van de snelweg bedraagt echter ongeveer 27.000&nbsp;km.

=== Communicatie ===
Verschillende Noord-Amerikaanse landen werken samen in een gedeeld telefoonsysteem, bekend als het [[Noord-Amerikaanse nummeringsplan]] (NANP), dat een geïntegreerd [[Netnummer|telefoonnummerplan]] is voor 24 landen en gebieden: de Verenigde Staten en hun territoria, Canada, Bermuda en 17 Caribische landen.

{{Appendix}}
{{Commons|North America}}
{{Navigatie continenten en regio's van de wereld}}
{{woordenboek|Noord-Amerika}}

[[Categorie:Noord-Amerika| ]]