Brontekst bekijken van Istanboel

{{Infobox plaats in Turkije
| land         = Turkije
| naam         = Istanboel <!-- Istanboel als Istanbul zijn beide correct: zie http://namen.taalunie.org/land/tr. Het veranderen van het een in het ander is daarom niet gewenst. -->
| soort        = Stad
| area         = [[Marmararegio]]
| subarea      = [[Istanboel (provincie)|Istanboel]]
| overigniveau =
| inwoners     = 14.985.055 (2805 inw./km²) (officieel)<ref>[http://www.nufusu.com/il/istanbul-nufusu Nüfusu]</ref>
| census       = 2017
| mapname2    = Istanboel (provincie)
| netnummer    = (+90) 212 (Europese deel)<br />(+90) 216 (Aziatische deel)
| kenteken     = 34
| postcode     = 34000 - 34850
| tijdzone     = [[UTC+3]]<ref>https://www.theguardian.com/world/2016/sep/08/turkey-to-stay-on-summer-time-all-year-round</ref>
| burgemeester = [[Ekrem İmamoğlu]] ([[Republikeinse Volkspartij|CHP]])<ref>{{en}} [https://www.ibb.istanbul/en/SitePage/Index/86 Burgemeester van Istanboel]</ref>
| km2          = 5.343<ref>{{en}} [http://www.ibb.gov.tr/en-US/Organization/Jurisdiction/Pages/AnaSayfa.aspx Jurisdiction], Istanbul Metropolitan Municipality. Geraadpleegd op 16 augustus 2012. Uiteenlopende bronnen geven echter tegenstrijdige cijfers.</ref>
| hoogte       = 40
| vlag         =
| image        = Istanbul collage.png
| caption      = Istanboel
| lat_deg      = 41
| lat_min      = 0
| lat_dir      = N
| lon_deg      = 28
| lon_min      = 57
| lon_dir      = E
| website      = [http://www.istanbul.bel.tr/ www.istanbul.bel.tr]
| portaal2     = Istanbul
}}
{{Infobox werelderfgoed
| soort          = cultuur
| afbeelding     = DSC03832 Istanbul - Aya Sophia - Foto G. Dall'Orto 24-5-2006.jpg
| onderschrift   = De [[Hagia Sophia]] in [[Eminonu]]
| naam           = Historische gebieden van Istanboel
| land           = {{TR}}
| regio          = Europa en Azië
| criteria       = i, ii, iii, iv
| UNESCO volgnr. = 356
| inschrijving   = 1985
}}
'''Istanboel''' of '''Istanbul''' (uitspraak {{IPA|ˈɪstɑnbul}}, [[Turks]]: ''İstanbul'', uitspraak {{IPA|isˈtɑnbul}}) is een stad in het [[Europa (werelddeel)|Europese]] en [[Azië|Aziatische]] deel van [[Turkije]] en was de hoofdstad van het [[Ottomaanse Rijk]]. Daarvoor was ze onder de naam '''[[Constantinopel]]''' hoofdstad van het [[Byzantijnse Rijk]]. De stad is oorspronkelijk gesticht door Griekse kolonisten in 667 v.Chr. en werd door hen '''[[Byzantion]]''' ([[Latijn]]: ''Byzantium'') genoemd.

Met 15 miljoen inwoners is Istanboel de grootste stad van Turkije. De stad bestaat uit 27 districten, die tezamen de hoofdstad van de [[Istanboel (provincie)|gelijknamige provincie]] vormen.

== Naam ==
Voor de herkomst van de [[Turks]]e naam ''İstanbul'' worden verschillende verklaringen gegeven. Hij zou van het [[Grieks]]e Κωνσταντινουπολις (''Konstantinoupolis'') zijn afgeleid. Een andere verklaring is dat het van het Griekse εἰς τὴν Πόλιν ([[Oudgrieks]] ''eis tèn polin''; [[Middelgrieks]] ''is tin polin'') ('naar de stad') is afgeleid; in het vroegere [[Byzantijnse Rijk]] werd de hoofdstad Constantinopel vaak informeel aangeduid als "de Stad". In het [[Latijn]] heette de stad ''Constantinopolis'', in formeel Turks: قسطنطينيه (''Konstantiniyye''), in veel [[Slavische talen]] sprak men van ''Tsargrad''.<ref>''Tsar'' is afgeleid van [[Julius Caesar]], de grondlegger van het [[Romeinse Keizerrijk]], wiens achternaam 'Caesar' in veel Europese talen het woord voor [[keizer]] werd. Caesar werd een synoniem voor het eerdere Latijnse ''rex'' (koning), maar hierop rustte een taboe sinds de verjaging van de [[Romeins Koninkrijk|laatste koning van Rome]]. ''Grad'' betekent in veel Slavische talen 'stad', zoals in [[Wolgograd]] ('stad aan de [[Wolga]]'). 'Tsargrad' betekent dan zoiets als 'stad van de keizer(s)'.</ref> In de Vikingtijd werd Istanboel Miklagard (de grote stad) genoemd.

In Turkse folklore bestaat het populaire bijgeloof dat de naam Istanboel zou zijn afgeleid van ''İslam Bol'' ('Veel islam') of ''İslam Bul'' ('Vind de islam'). Deze [[volksetymologie|volksetymologische]] naamsverklaringen waren met name in trek tijdens de regeerperiode van sultan [[Mustafa III]], toen men de naam ''İstanbul'' verving door ''İslambol'' in officiële documenten.

De naam wordt in het Turks uitgesproken met de klemtoon op de tweede lettergreep. In het Nederlands is de klemtoon op de eerste lettergreep veel gebruikelijker. Tot in de 20e eeuw luidde de Nederlandse variant van de in het [[Arabisch alfabet]] geschreven Turkse naam Stamboel. De naam Stamboel raakte in onbruik na de invoering van het [[Latijns alfabet]] in Turkije in 1928 onder invloed van de nieuwe Turkse spelling ''İstanbul''. Hetzelfde verschijnsel deed zich ook in andere talen voor, zoals in het Engels en Frans waar de vorm Stamboul verdween.

=== Spelling in het Nederlands ===
Zowel de spellingvariant 'Istanboel' als 'Istanbul' zijn volgens de [[Nederlandse Taalunie]] correct. Hoewel in het Turks een punt op de hoofdletter 'I' staat, wordt deze in het Nederlands niet weergegeven. In het Turks is de correcte spelling met punt, omdat deze taal een extra letter kent, [[I zonder punt|de I/ı (zonder punt)]], waarvan de uitspraak verschilt van die van de letter İ/i (met punt). De Taalunie raadt aan in het Nederlands geen punt op de hoofdletter in Istanboel te schrijven. Het Nederlands kent deze lettervariant immers niet.

Heel af en toe treft men de oude naam ''Constantinopel'' nog aan. In bepaalde talen, zoals het Grieks, is dit nog steeds de meest gebruikte naam.

== Geschiedenis ==


=== Oudheid ===
Byzantium was een oorspronkelijk [[Griekenland|Griekse]] stad, gesticht door kolonisten uit [[Megara (stad)|Megara]] in 667 voor Christus. Volgens de legende noemden zij de stad ''[[Byzantion]]'' naar hun koning [[Byzas]]. Byzantium is de [[Latijn|gelatiniseerde]] versie van deze naam. Lange tijd was Byzantium een welvarende Griekse [[stadstaat]] totdat ze door de [[Macedonië (oudheid)|Macedoniërs]] werd veroverd. Toen Macedonië enkele eeuwen later werd verslagen door de [[Romeinen (volk)|Romeinen]] werd ze een belangrijke stad in het [[Romeinse Rijk]].

De stad stelde zich aan de zijde van [[Pescennius Niger]] in diens strijd om de Romeinse keizerstroon, en werd van 193-195 belegerd door diens rivaal [[Septimius Severus]]. De stad werd ernstig beschadigd in deze belegering, maar Septimius Severus, nu keizer, herbouwde de stad en zij herwon snel haar vroegere welvaart.

=== Opkomst en val van Constantinopel ===
Keizer [[Constantijn de Grote]], die de hoofdstad van het [[Romeinse Rijk]] naar het belangrijkere Oosten van het rijk wilde verplaatsen, werd door de geschikte locatie van de stad aangetrokken. Naar werd beweerd, werd de locatie voor de nieuwe hoofdstad van het Romeinse Rijk aangewezen in een profetische droom van Constantijn. Byzantium was inderdaad een zeer gunstige locatie: aan drie kanten omringd door water en dus relatief gemakkelijk te verdedigen, ze beheerste de strategische Bosporus en veel handelsroutes tussen Europa en Azië kwamen hier samen. De belangrijkste Romeinse rijksinstellingen, zoals onder andere administratie en belastingheffing, werden overgeplaatst naar Byzantium en door alle gerelateerde organisaties die meekwamen groeide de stad explosief. In 330 werd Byzantium officieel herdoopt als ''Nova Roma'' (Latijn voor 'Nieuw Rome'), maar de stad werd al snel beter bekend onder de naam ''Konstantinoupolis'' ([[Grieks]] voor ''stad van Constantijn'', in het Nederlands Constantinopel). Constantinopel werd de nieuwe hoofdstad van het Rijk, hoewel de vorige, [[oude Rome|Rome]], een tijdje haar politieke en economische privileges behield maar wel geleidelijk in betekenis afnam nadat de politieke en economische elite naar Constantinopel verhuisd was.

Constantinopel was eerst 65 jaar lang de hoofdstad van het Romeinse Rijk en vanaf 395, bij de dood van [[Theodosius I]], toen het [[West-Romeinse Rijk|westelijke deel van het Rijk]] definitief afgescheiden was, die van het [[Oost-Romeinse Rijk|oostelijke deel]], dat later het [[Byzantijnse Keizerrijk|Byzantijnse Rijk]] zou worden genoemd. Constantinopel werd voortdurend uitgebreid en verfraaid door de opeenvolgende keizers en vooral [[Justinianus I van Byzantium|Justinianus]] heeft vele grootse bouwwerken opgericht. De stad was een van de grootste en schitterendste steden ter wereld gedurende de [[late oudheid]] en de vroege- en hoge [[middeleeuwen]]. Omstreeks 500 telde de stad ongeveer 500.000 inwoners, maar tijdens de verschrikkelijke [[Pest van Justinianus]] in [[542]] verloren circa 230.000 mensen het leven. Later trad er weer een herstel op, maar het is twijfelachtig of het aantal van 500.000 inwoners weer werd gehaald.

Maar ook met 300.000 inwoners, of iets meer, zou Constantinopel, door de Griekssprekende Byzantijnen ook wel ''I Polis'' ("De Stad") genoemd, eeuwenlang de grootste stad van Europa zijn. Het culturele leven van het Byzantijnse Rijk was voor een zeer groot deel in de hoofdstad geconcentreerd. Talrijke merendeels rijke kloosters waren in de stad gevestigd en het hoofd van de [[oosters christendom|oosterse kerk]] had er zijn zetel. De Griekse taal had sinds de 7de eeuw volledig de overhand gekregen op het [[Latijn]], toen ook het hof het Grieks als officiële taal ging gebruiken. Een in ere gehouden Romeinse traditie waren nog de luxueuze badhuizen ([[thermen]]) waar men zich kon ontspannen. In Constantinopel was ook de zogenaamde [[Universiteit van Constantinopel]] gevestigd, in de 5de eeuw gesticht door [[Theodosius II van Byzantium|Theodosius II]], die waarschijnlijk voortbouwde op de oudere [[Athene (stad)|Atheense]] [[Akademeia|filosofenschool]]. Volgens sommige historici zou de bij deze universiteit behorende bibliotheek een groot deel van de [[Bibliotheek van Alexandrië]] hebben bewaard. De bevolking was vroom [[orthodox]]-christelijk, op het fanatieke af. Behalve om [[dogma (christendom)|dogmatische]] geschillen konden de gemoederen ook hoog oplopen om de paardenraces in het grote [[Hippodroom (Constantinopel)|Hippodroom]] van de stad, waar de fans van de "Groenen" en de "Blauwen" (twee concurrerende teams van wagenmenners die oorspronkelijk uit Rome afkomstig waren) vaak bloedig met elkaar op de vuist gingen.

In 1204 werd deze bloeiende stad echter ingenomen door de kruisvaarders van de [[Vierde Kruistocht]] en werd ze door hen grondig geplunderd. De meeste in eeuwen verzamelde schatten, waarvan vele nog uit het keizerlijke Rome afkomstig waren, werden naar West-Europa versleept, vernietigd of omgesmolten. De meeste kostbaarheden gingen naar [[Venetië (stad)|Venetië]] waar ze heden nog te zien zijn. De Venetianen waren trouwens ook de initiatiefnemers voor deze plundertocht want ze wilden deze gelegenheid aangrijpen om de handelsconcurrentie van Constantinopel uit te schakelen. De Venetianen hadden aangeboden de kruisvaarders naar het Midden-Oosten te vervoeren met hun handelsvloot en Constantinopel als 'tussenstop' te gebruiken. Eenmaal ontscheept bij de stad wist de meegereisde [[Doge (staatshoofd)|Doge]] van Venetië de Europese ridders over te halen om de 'ketterse' Byzantijnen aan te vallen. Hoogstwaarschijnlijk was dit dan ook een vooropgezet voornemen geweest van de Venetianen. Over het hervatten van het oorspronkelijke doel van de kruistocht (de bevrijding van Jeruzalem van de [[moslims]]) werd niet meer gesproken. De stad bleef in [[Latijnse Keizerrijk|Latijnse]] handen tot 1261 waarna de Grieken erin slaagden de stad weer te heroveren. Sinds de plundering was de stad flink verarmd en slaagde ze er ook niet meer in om de handelsroutes rond de [[Zwarte Zee]] te beheersen, waar vroeger haar grootste inkomsten vandaan kwamen. Hiermee begon het verval en er werd niet veel meer gebouwd en hele wijken raakten zelfs verlaten. De gebouwen werden als steengroeve gebruikt. Het gevolg van deze situatie was dat veel Byzantijnse intellectuelen en kunstenaars naar het steeds welvarender wordende Europa trokken (met name Italië). Ze maakten met hun kennis van de klassieke oudheid mede de [[renaissance]] mogelijk.

De stad [[beleg en val van Constantinopel (1453)|viel op 29 mei 1453]], wat tevens het einde van het [[Byzantijnse Keizerrijk|Byzantijnse Rijk]] betekende. De stad werd ingenomen door de [[Ottomaanse Rijk|Ottomaanse]] sultan [[Mehmed II]], een gebeurtenis die soms wel wordt beschouwd als het einde van de [[middeleeuwen]]. De val van Constantinopel bracht een vluchtelingenstroom van intellectuelen op gang naar West-Europa, vooral Italië. Deze wordt gezien als een belangrijke factor in de ontwikkeling van de [[renaissance]].

=== Ottomaanse tijd ===
Sultan Mehmed II maakte de veroverde stad meteen tot hoofdstad van het Ottomaanse Rijk (de ligging bleef strategisch, ondanks het verval van de laatste eeuwen) en de stad leefde onmiddellijk op door het grootse bouwprogramma van de nieuwe heersers. De [[Hagia Sophia]], de oude Byzantijnse kathedraal van de stad, werd verbouwd tot moskee. Ook verrezen er al snel nieuwe moskeeën zoals de [[Sultan Ahmetmoskee|blauwe moskee]]. Tevens werden de vervallen Byzantijnse paleizen hersteld en verrees het nieuwe [[Topkapıpaleis]] dat de hoofdzetel van de Ottomaanse Sultans werd. De bevolking nam toe en de handel trok weer aan.

Tegen 1600 werd het ruim duizend jaar tevoren gehaalde bevolkingsmaximum van een half miljoen weer gehaald, en zelfs iets overschreden (ca. 600.000). Het was nu een in etnisch en religieus opzicht heel gemengde stad geworden. De meerderheid van de bevolking (ca. 60%) was [[moslim]] en sprak Turks, maar er was ook een Griekse bevolkingsgroep (ca. 25%), die [[orthodox]]-christelijk was. Opmerkelijk genoeg hadden de Grieken nog steeds het grootste deel van de handel in handen. De resterende bevolking bestond grotendeels uit [[Joden]] en [[Armeniërs]], maar in de wijk [[Sulukule]] had ook een flinke groep [[Roma (volk)|Roma]] zich gevestigd. Het Ottomaanse Rijk breidde zich gestaag uit totdat het rond 1750 het Midden-Oosten omvatte, Noord-Afrika, de Balkan en het gebied rond de Zwarte Zee, wat opmerkelijk genoeg ongeveer hetzelfde gebied was dat het Byzantijnse rijk omvatte op zijn hoogtepunt in de 6de eeuw. Op het eind van de 18e eeuw en gedurende de 19e eeuw onderging het Rijk een proces van degeneratie en verval, onder andere Griekenland en Egypte wisten zich zelfstandig te maken, en bleef het alleen overeind doordat de Europese machten het elkaar niet gunden om de definitieve genadeslag te geven aan de '[[zieke man van Europa]]'.

=== Turkse tijd ===
De uiteindelijke val van het Ottomaanse Rijk was een dramatische affaire. Het Rijk behoorde tot de verliezers van de [[Eerste Wereldoorlog]] en verloor al zijn "buitengewesten", waaronder Syrië, Palestina en Irak. Bovendien was het land terechtgekomen in een oorlog met de Grieken. Toen deze laatsten in 1922 verslagen werden, kreeg de Griekse minderheid in Turkije het zwaar te verduren. In 1923, toen het moderne Turkije werd gesticht, werd de hoofdstad verplaatst naar [[Ankara]]. In 1923 en 1924 kwam het tot een grootscheepse bevolkingsuitwisseling tussen Turkije en Griekenland waarbij de meeste Grieken (en onder anderen ook Armeniërs) gedwongen Istanboel verlieten. Constantinopel begon toen zijn kosmopolitische, multiculturele karakter te verliezen. In 1930 werd de naam officieel gewijzigd in Istanboel.

In 1955 vond een tegen Grieken gerichte [[Pogrom van Istanboel|pogrom]] plaats, waarbij tussen de 13 en 30 doden vielen en ongeveer 200 vrouwen werden verkracht. Tientallen winkels werden gedurende twee dagen geplunderd en kerken werden in brand gestoken. De rellen braken uit na het valse nieuws dat het huis van Ataturk in Thessaloniki zou zijn opgeblazen door een Griekse extremist. Na de rellen vertrokken de meeste Grieken uit de stad, op een kleine gemeenschap op de Prinseneilanden en in enkele Aziatische wijken na. In deze tijd had de stad iets meer dan 1.000.000 inwoners. Door de immigratie van veel boerengezinnen uit het platteland van [[Anatolië]] is de stad sindsdien enorm gegroeid. Istanboel telt nu ruim 14 miljoen inwoners (18,9 miljoen inclusief alle districten).

== Geografie ==

=== Ligging ===
Istanboel heeft een zeer strategische ligging. Ze ligt in het westen van het land, deels in [[Europa (werelddeel)|Europa]] en deels in [[Azië]] en is daarmee een van de weinige steden ter wereld die op twee continenten ligt. De [[Bosporus (zeestraat)|Bosporus]], die Europa van Azië scheidt, loopt door Istanboel heen en komt in het zuiden in de [[Zee van Marmara]] en in het noorden in de [[Zwarte Zee]] uit. Drie bruggen en twee tunnels over en onder de Bosporus verbinden Europa met Azië.

Istanboel ligt in het gebied waar de [[Euraziatische plaat]] botst met de [[Afrikaanse plaat]]. Het gevolg zijn vele [[aardbeving]]en. De laatste was in 1999. Door de gebrekkige controle op de woningbouw, waarbij eigenlijk verplichte veiligheidsmaatregelen tegen aardbevingen dikwijls niet ten uitvoer worden gebracht, had dat vele duizenden doden tot gevolg wegens instorting van ondeugdelijke gebouwen.

=== Klimaat ===
Istanboel ligt in de [[gematigde klimaatzone]] en heeft een [[zeeklimaat]] met invloeden van [[landklimaat]] en het [[mediterraan klimaat]]. Er is het hele jaar door, zowel in zomer als winter, regelmatige regenval met in de winter de meeste neerslag. In de morgen hangt er dikwijls mist vanuit de Bosporus en 's zomers is het soms drukkend warm door de hoge luchtvochtigheid. In de winter valt er vrij vaak sneeuw maar die blijft meestal maar een enkele dag liggen. Door het bergachtige gebied in en om de stad zijn er veel [[microklimaat|microklimaten]]. De temperatuur kan variëren van 35 graden 's zomers tot een (zeldzame) -10 graden in de winter.<ref>[https://web.archive.org/web/20071008104939/http://www.meteorologyclimate.com/extreme-temperature-records.htm Extreme temperature records - Istanbul]</ref>

De [[Prinseneilanden]] voor de kust van het Aziatische gedeelte zijn het enige gebied in Istanboel met een mediterraan klimaat, 's zomers resideert er dan ook een veelvoud van het aantal permanente inwoners, waaronder veel stedelingen die op de eilanden een buitenverblijf hebben.

{{Tabel weergemiddelden
| locatie = Istanboel (Sarıyer), {{TR}}
| bron = DMI: [https://web.archive.org/web/20130331072105/http://www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL neerslaggemiddelden] (1970-2009), WMO: [http://www.worldweather.org/014/c00047.htm temperatuurgemiddelden] en BBC: [http://www.bbc.co.uk/weather/world/city_guides/results.shtml?tt=TT004370 temperatuurextremen]
<!-- maandelijks temperatuur- en neerslaggemiddelde-->
| jan_gem= 5.8 | jan_gem_ns= 98.4
| feb_gem= 5.9 | feb_gem_ns= 80.2
| mrt_gem= 7.6 | mrt_gem_ns= 69.9
| apr_gem= 12.1 | apr_gem_ns= 45.8
| mei_gem= 16.7 | mei_gem_ns= 36.1
| jun_gem= 21.0 | jun_gem_ns= 34.0
| jul_gem= 23.4 | jul_gem_ns= 38.8
| aug_gem= 23.6 | aug_gem_ns= 47.8
| sep_gem= 20.2 | sep_gem_ns= 61.4
| okt_gem= 16.0 | okt_gem_ns= 96.9
| nov_gem= 11.9 | nov_gem_ns= 110.7
| dec_gem= 8.2 | dec_gem_ns= 123.9
| jaar_gem=14.3 | jaar_gem_ns= 843.9
<!-- gemiddelde minima en maxima -->
| jan_gem_min= 2.9 | jan_gem_max= 8.7
| feb_gem_min= 2.8 | feb_gem_max= 9.1
| mrt_gem_min= 3.9 | mrt_gem_max= 11.2
| apr_gem_min= 7.7 | apr_gem_max= 16.5
| mei_gem_min= 12.0 | mei_gem_max= 21.4
| jun_gem_min= 16.0 | jun_gem_max= 26.0
| jul_gem_min= 18.5 | jul_gem_max= 28.4
| aug_gem_min= 18.7 | aug_gem_max= 28.5
| sep_gem_min= 15.5 | sep_gem_max= 25.0
| okt_gem_min= 12.0 | okt_gem_max= 21.1
| nov_gem_min= 8.5 | nov_gem_max= 15.3
| dec_gem_min= 5.3 | dec_gem_max= 11.1
| jaar_gem_min= 10.3 | jaar_gem_max= 18.4
<!-- weersextremen-->
| jan_a_min= -10.4 | jan_a_max= 18.3
| feb_a_min= -16.1 | feb_a_max= 24.0
| mrt_a_min= -7 | mrt_a_max= 26.2
| apr_a_min= -0.6 | apr_a_max= 32.9
| mei_a_min= 3.6 | mei_a_max= 33.0
| jun_a_min= 8.0 | jun_a_max= 40.2
| jul_a_min= 10.5 | jul_a_max= 40.5
| aug_a_min= 8.2 | aug_a_max= 38.8
| sep_a_min= 5.2 | sep_a_max= 33.6
| okt_a_min= 1.0 | okt_a_max= 34.2
| nov_a_min= -4.0 | nov_a_max= 27.2
| dec_a_min= -9.4 | dec_a_max= 21.2
| jaar_a_min= -16.1 | jaar_a_max= 40.5
}}

=== Districten ===
De [[Gouden Hoorn]] en de Bosporus splitsen de stad in feite in drie delen, twee op het Europese continent en één op het Aziatische. Van de twee Europese delen bevat de westelijke helft de oude stad (Constantinopel). Deze is onderverdeeld in de districten [[Fatih]] en [[Eminönü]]. Verder ten westen en ten noorden hiervan bevinden zich de districten [[Eyüp]], [[Bayrampaşa]], [[Gaziosmanpaşa]], [[Esenler]], [[Bağcılar (district)|Bağcılar]], [[Güngören]], [[Zeytinburnu]], [[Bahçelievler]], [[Bakırköy]], [[Avcılar]] en [[Küçükçekmece]].

Het gedeelte van de stad oostelijk van de Gouden Hoorn was waar in de Osmaanse tijd de door [[Republiek Venetië|Venetiaanse]] handelaren bewoonde wijk [[Galata]] lag. Dit is tegenwoordig ingedeeld in het district [[Beyoğlu]]. Verder ten noorden en oosten hiervan liggen de districten [[Şişli]], [[Kağıthane]], [[Sarıyer]] en [[Beşiktaş (district)|Beşiktaş]].

In het Aziatische deel van de stad, ten slotte, bevinden zich de districten [[Üsküdar]], [[Kadıköy (district)|Kadıköy]], [[Beykoz]], [[Ümraniye]], [[Maltepe]], [[Kartal]], [[Pendik]], [[Sultanbeyli]] en [[Tuzla (İstanbul)|Tuzla]].

[[Adalar (district)|Adalar]] is een apart district dat de [[Prinseneilanden]] bevat.

=== Aziatisch Istanboel ===
Op de Aziatische flank van de Bosporus liggen een reeks oude vissersdorpjes die zijn uitgegroeid tot wijken van de grootstad. Met name de val van Constantinopel leidde tot een bevolkingstoename in het gebied langs de kust van Üsküdar tot Kadıköy. Vanaf de 18e eeuw groeiden de andere vissersdorpjes ook in formaat, door de komst van onder anderen Armeense en Joodse handelaren. Tot de 2e helft van de 20e eeuw bleef dit deel van Aziatisch Istanboel het meest stedelijk. Pas na die tijd ontwikkelden zich achter de beboste hellingen, uit het zicht van de Bosporus, diverse satellietsteden die vandaag de dag elk ruim 1 miljoen inwoners tellen. De beboste hellingen rond de voormalige dorpjes [[Çengelköy]], [[Kuzguncuk]] en [[Vaniköy]] zijn beschermd en hebben vergeleken met de Europese wijken aan de overkant van de Bosporus erg veel parken en groentetuinen.

In 2010 was Istanboel een van de drie [[Culturele hoofdstad van Europa|Culturele hoofdsteden van Europa]].

=== Religie ===
Istanboel is een belangrijke stad in het [[christendom]] en de [[islam]]. Het is tevens de standplaats van de [[Bartholomeus I van Constantinopel|Oecumenisch Patriarch]]. Onder Byzantijns bestuur waren andere godsdiensten dan de [[Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel|Grieks-orthodoxe]] verboden, zo ook de [[Armeens-Apostolische Kerk]] en het [[jodendom]]. Dit veranderde nadat de stad was ingenomen door achtereenvolgens de katholieke kruisvaarders en de islamitische Turken. Als metropool in Ottomaanse tijden kende de stad een bloei in haar Christelijke, Islamitische en Joodse gemeenschap. Dit is sinds de 20e eeuw enigszins veranderd. Bevolkingsuitwisselingen met Griekenland en het vertrek van Joodse inwoners naar Israël, alsmede de komst van grote groepen Turken en Koerden naar de stad, leidde tot een meer religieus homogene stad. In de tweede helft van de vorige eeuw was tevens sprake van een secularisatie van de Turkse samenleving, met name in steden zoals Istanboel. De religiositeit verschilt enorm per wijk, aangenomen wordt dat de meest orthodoxe de wijk Fatih is, waar gezichtsbedekkende kleding niet uitzonderlijk is.

=== Bezienswaardigheden ===
* [[Lijst van religieuze gebouwen in Istanboel|Enkele tientallen kerkgebouwen]], waaronder de [[Hagia Sophia]], de [[Hagia Irene]], de [[Pammakaristoskerk]] en de [[Chorakerk]], thans musea, en actieve kerken zoals de [[Sint-Antoniuskathedraal (Istanboel)|Sint-Antoniuskathedraal]]
* [[Lijst van synagoges in Istanboel|Enkele tientallen synagogen]], waaronder de [[Neve Shalom-synagoge]] en de [[Asjkenazi-synagoge]]
* Honderden moskeeën waarvan de beroemdste: de [[Süleymaniye-moskee (Istanboel)|Süleymaniye-moskee]], [[Sultan Ahmetmoskee]], [[Sokollu Pasamoskee]], [[Eyüp Sultan-moskee]], [[Nieuwe moskee]], [[Fatih-moskee (Istanboel)|Fatih-moskee]].
* Het [[Topkapıpaleis]], dat tegenwoordig ook enkele musea huisvest.
* Het [[Dolmabahçepaleis]], dat de 19e-eeuwse sultans van de westerse faciliteiten moest voorzien.
* De [[Grote Bazaar van Istanboel]], een van de eerste en grootste overdekte winkelcentra in de wereld.
* De [[Kruidenbazaar]] naast de Nieuwe Moskee en de dierenmarkt; in de nabijheid van de [[Galatabrug]].
* De [[Galatatoren]] biedt uitzicht over het oude gedeelte van de stad.
* De [[Caferağa Madrassa]], een voormalige school naast de Hagia Sophia, nu een cultureel-toeristisch centrum voor handnijverheid.
* De [[Muren van Constantinopel]].
* De [[Gouden Poort (Istanboel)|Gouden Poort]], het fort bij de oude stadspoort.
* Het [[Kasteel van Roemelië]], een fort aan de Bosporus dat werd gebouwd door de Turken vlak voor de inname van de stad, recht tegenover het oudere en kleinere [[Anadoluhisarı|Kasteel van Anatolië]].
* Het ruïnes van het [[Boukoleon-paleis]], het oude keizerlijke paleis van de Byzantijnen.
* Het [[Hippodroom (Constantinopel)|Hippodroom van Constantinopel]], een park in de vorm van het oude hippodroom met enkele gedenkpilaren.
* Het [[Aquaduct van Valens]] dat dwars over de Ataturk Avenue loopt.
* [[İstiklal Caddesi]], de belangrijkste winkel- en uitgaansstraat in het Europese Istanboel.
* [[Kız Kulesi]], De maagdentoren op een eiland in de Bosporus.
* [[Ortaköy (Istanboel)|Ortaköy]], [[Beşiktaş (district)|Beşiktaş]], [[Kadıköy (district)|Kadıköy]], [[Beylerbeyi]] en [[Moda]]. Deze oude dorpskernen zijn minder druk en toeristisch. Echter kan men juist hier nog bijzonder veel bouwwerken zoals moskeeën en kerken uit de 18e en 19e eeuw vinden, waaronder de barokke [[Ortaköy-moskee]].
* Twee bruggen verbinden de [[Europa (werelddeel)|Europese]] en [[Azië|Aziatische]] delen van de stad: de [[Bosporusbrug]] en de [[Fatih Sultan Mehmetbrug]], genoemd naar [[Mehmet II|Mehmet de Veroveraar]].
* Over de [[Bosporus (zeestraat)|Bosporus]] kan men een boottocht maken.
* De [[Tünel]], de eerste ondergrondse spoorweg op het Europese continent.
* De [[Prinseneilanden]], negen autoloze eilanden in de [[Zee van Marmara]], waarvan er vier bezocht kunnen worden per boot. Op de eilanden zijn veel traditionele houten Turkse huizen te bezichtigen.
* De [[Basilica Cisterne]], de [[Cisterne van Philoxenos]] en de [[Cisterne van Theodosius]], enkele Byzantijnse ondergrondse wateropslagplaatsen.
* [[Taksimplein]], een groot centraal plein aan het hoge eind van de İstiklal Caddesi, met onder andere een standbeeld voor Ataturk en de republiek.

=== Musea ===
* Historische musea
** [[Archeologisch museum van Istanboel]]
** [[Joods museum van Turkije]], gehuisvest in de Zulfaris-synagoge
** [[Cultureel centrum Ataturk]]
** [[Atatürk Museum]], een oud huis van de Turkse leider in Şişli
** [[Florence Nightingale Museum]], gehuisvest in de Selimiye legerbarakken
** [[Miniaturk]], het grootste miniatuurpark ter wereld
** [[Istanbul Speelgoedmuseum]]
** [[Adam Mickiewicz Museum]] in het huis van de beroemde Poolse dichter
** [[Het Museum van de Onschuld (museum)|Het Museum van de Onschuld]], ingericht door schrijver [[Orhan Pamuk]] naar het gelijknamige boek
* Kunstmusea
** [[Istanbul Modern]]
** [[Museum voor Turkse en Islamitische Kunst]]
** [[Santralİstanbul]], een cultureel centrum met onder andere een museum voor moderne kunst en een energiemuseum
** [[Elgiz Museum of Contemporary Art]]
** [[Doğançay Museum]], het eerste museum voor moderne kunst in Istanboel
** [[Pera Museum]], een museum gewijd aan orientalistische kunst
** [[Sakıp Sabancı Museum]], met een internationale collectie van 19e- en 20e-eeuwse kunst
** [[Istanbul Cinema- en Theatermuseum]], met onder andere de grootste cinematografische bibliotheek van Turkije
** [[Mozaiek-museum]]
** [[SALT (istanbul)|SALT]], een tentoonstellingsinstituut voor kunst en creatieve wetenschap
* Musea voor populaire wetenschap
** [[Museum van de geschiedenis van Wetenschap en Techniek in de Islam]]
** [[ITU Science Center]], van de Technische Universiteit van Istanbul om kinderen in contact te brengen met wetenschap
** [[Rahmi M. Koç Museum]], een museum over de geschiedenis van industrie in Turkije
** [[Istanbul Scheepvaartmuseum]]
** [[Istanbul Luchtvaartmuseum]]
** [[Istanbul Legermuseum]]
** [[İstanbul Akvaryum]], een van de grootste aquaria ter wereld
** [[TurkuaZoo]], een ander groot aquarium waar ook onderzoek wordt gedaan
** [[Istanbul UFO Museum]]

=== Culturele evenementen ===
* [[Biënnale van Istanboel]], een twee-jaarlijkse biënnale (sep-nov)
* [[Designbiënnale van Istanboel]], een jaarlijkse biënnale die in oktober 2012 van start gaat
* [[Contemporary İstanbul]], de grootste jaarlijkse kunstbeurs van Turkije
* [[International Istanbul Film Festival]], het oudste filmfestival van Turkije
* [[!f Istanbul]], een festival voor internationale onafhankelijke films en het enige in Turkije met een speciale [[lgbt]]-sectie
* [[Istanbul International Music Festival]]
* [[Istanbul International Jazz Festival]]
* [[Baklahorani]], het Griekse Carnaval op de dag voor [[vastenavond]]
* [[İstanbul Pride]], de grootste [[Gay Pride Parade|gay pride]] van Oost-Europa
* [[Istanbul Shopping Fest]]

=== Sport ===
De drie grootste Turkse voetbalclubs, <!-- op alfabetische volgorde, svp zo laten staan -->[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]], [[Fenerbahçe Spor Kulübü|Fenerbahçe]] en [[Galatasaray SK|Galatasaray]], komen uit Istanboel. Buiten de grote drie heeft de stad ook nog [[Istanbul Başakşehir]] en [[Kasımpaşa SK]] vertegenwoordigd in de hoogste klasse en voorheen ook [[Istanbulspor]]. In het [[Atatürk Olympisch Stadion]] werd de [[UEFA Champions League 2004/05#Finale|UEFA Champions League Finale 04/05]] gespeeld tussen [[AC Milan]] en winnaar [[Liverpool FC]]. In het seizoen van 2008-2009 werd de [[UEFA Cup]]finale in het [[Şükrü Saracoğlu Stadion]] van Fenerbahçe gehouden.

== Universiteiten ==
Er zijn diverse universiteiten in de stad gevestigd:
* [[Universiteit van Istanboel]] (gesticht in 1453, hoewel in feite een voortzetting van de [[Universiteit van Constantinopel]], gesticht in 425)
* [[Technische Universiteit Istanbul]] (gesticht in 1773)
* [[Bogazici-universiteit]]
* [[Bilgi-universiteit]]
* [[Koç-universiteit]]
* [[Mimar Sinan-universiteit]]
* [[Universiteit van Marmara|Marmara-universiteit]]
* [[Galatasaray-universiteit]]
* [[Fatih-universiteit]]
* [[Dogus-universiteit]]
* [[Sabancı-universiteit]]
* [[Yeditepe-universiteit]]
* [[Technische Universiteit Yıldız]]
* [[Kadir Has-universiteit]]
* [[Beykent-universiteit]]

== Vervoer ==
=== Openbaar vervoer ===
Het openbaar vervoer in Istanboel is in volle expansie: het [[metro van Istanboel|metronet]], dat maar in 2000 werd ingehuldigd, bestaat eind 2016 uit vijf metrolijnen in gebruik en vier in aanbouw. Van groot belang zijn daarnaast de twee [[hoogwaardig openbaar vervoer|HOV]]-verbindingen tussen de twee continenten: de [[Marmaray]]-treinen die door een eigen tunnel gaan en de [[Metrobüs]] die over de [[Bosporusbrug]] gaat.

Vervoer over water speelt in Istanboel nog steeds een grote, maar toch afnemende rol. De [[Bosporus (zeestraat)|Bosporus]] is een drukke doorvaartroute voor de scheepvaart, maar ook de veerverbinding tussen de Europese en Aziatische zijde is van belang voor [[forensisme|forensen]] die in het Aziatische deel wonen, maar aan de Europese kant van de Bosporus werken. Steeds vaker wordt die rol echter overgenomen door de toenemende vaste oeververbindingen.

Istanboel wordt verder onder meer bediend door twee ondergrondse [[kabelspoorweg]]en, waaronder de [[Tünel]], geopend in 1875 en daarmee de tweede ondergrondse spoorweg ter wereld. Verder zijn er nostalgische en moderne trams en een [[lightrail]].

Voor de opening van de Marmaray kende Istanboel twee belangrijke spoorwegstations: het [[station Haydarpaşa]], dat de stad richting het oosten met grote delen van Turkije verbond, en het [[station Sirkeci]], dat het grootste station in het Europese deel van Istanboel was en ooit geopend werd als eindpunt van de beroemde [[Oriënt-Express]]. Beide stations zijn door de Marmaray echter afgesneden van het Turkse spoorwegnet en het is onduidelijk of deze monumentaal stations weer zullen worden heropend.<ref>[http://www.turkeytravelplanner.com/go/Istanbul/Transport/HaydarpasaStation.html www.turkeytravelplanner]</ref> Doorgaande treinreizigers gebruiken immers de spoortunnel en hoeven niet meer de veerpont te nemen zoals vroeger.

Tijdelijk is ook [[station Pendik]] van groot belang; dat is immers het voorlopige eindpunt van de [[hogesnelheidslijn Istanboel-Ankara]]. Na verloop van tijd moet de Marmaray echter Pendik bereiken en moet de [[hogesnelheidslijn]] weer dieper Istanboel in.

=== Wegvervoer ===
Het autoverkeer in Istanboel is gestructureerd volgens de snelwegen [[O-1 (Turkije)|O-1]] (stadsring over de Bosporusbrug), [[O-2 (Turkije)|O-2]] (de wijdere ringweg over de [[Fatih Sultan Mehmetbrug]]), [[O-3 (Turkije)|O-3]] (de snelweg naar Europa via [[Edirne (stad)|Edirne]]) en [[O-4 (Turkije)|O-4]] (de Anatoliësnelweg naar [[Ankara]]). De in 2016 geopende [[Yavuz Sultan Selimbrug]] gaat met de [[O-6 (Turkije)|O-6]] nog deel uitmaken van het snelwegnetwerk. De in hetzelfde jaar geopende [[Euraziëtunnel]] is geïntegreerd in het stedelijk wegennet.

=== Luchtvaart ===
Istanboel kende tot 2018 twee luchthavens: de [[Luchthaven Istanbul Atatürk|internationale luchthaven Atatürk]] vlak bij het centrum en de [[luchthaven Istanboel Sabiha Gökçen]] in het Aziatische district Pendik. In het noorden, vlak bij de derde brug over de Bosporus, opende dat jaar [[Istanbul Airport]], met de ambitie de grootste ter wereld te worden. De luchthaven nam vanaf 6 april 2019 alle vluchten van en naar Istanbul verzorgd door Turkish Airlines van de twee andere luchthavens over, en zal in 2019 verder groeien en de twee oudere luchthavens zo volledig vervangen. In 2019 blijft de luchthaven Atatürk wel nog cargovluchten en VIP-transport afhandelen.

== Geboren in Istanboel ==
* [[Lijst van personen uit Istanboel]]

== Stedenbanden ==
{| class="vatop"
|width="350" |
* {{KZ-VLAG}} [[Alma-Ata]] (Kazachstan)
* {{JO-VLAG}} [[Amman (stad)|Amman]] (Jordanië)
* {{NL-VLAG}} [[Amsterdam]] (Nederland)
* {{GR-VLAG}} [[Athene (stad)|Athene]] (Griekenland)
* {{AZ-VLAG}} [[Bakoe]] (Azerbeidzjan)
* {{ES-VLAG}} [[Barcelona (Spanje)|Barcelona]] (Spanje)
* {{DE-VLAG}} [[Berlijn]] (Duitsland), sinds 1988
* {{LB-VLAG}} [[Beiroet]] (Libanon)
* {{HU-VLAG}} [[Boedapest]] (Hongarije)
* {{RO-VLAG}} [[Boekarest]] (Roemenië)
* {{AR-VLAG}} [[Buenos Aires (stad)|Buenos Aires]] (Argentinië)
* {{KR-VLAG}} [[Busan]] (Zuid-Korea)
* {{MA-VLAG}} [[Casablanca (stad)|Casablanca]] (Marokko)
* {{EG-VLAG}} [[Caïro (stad)|Caïro]] (Egypte)
* {{RO-VLAG}} [[Constanţa (stad)|Constanţa]] (Roemenië)
* {{DZ-VLAG}} [[Constantine (Algerije)|Constantine]] (Algerije)
* {{SA-VLAG}} [[Djedda]] (Saoedi-Arabië)
* {{AE-VLAG}} [[Dubai (stad)|Dubai]] (Verenigde Arabische Emiraten)
* {{AL-VLAG}} [[Durrës (stad)|Durrës]] (Albanië)
* {{IT-VLAG}} [[Florence (stad)|Florence]] (Italië)
* {{CU-VLAG}} [[Havana]] (Cuba)
* {{VN-VLAG}} [[Ho Chi Minhstad]] (Vietnam)
* {{US-VLAG}} [[Houston]] (Verenigde Staten)
* {{ID-VLAG}} [[Jakarta]] (Indonesië)
* {{MY-VLAG}} [[Johor Bahru]] (Maleisië)
* {{AF-VLAG}} [[Kabul (stad)|Kaboel]] (Afghanistan)
* {{RU-VLAG}} [[Kazan (stad)|Kazan]] (Rusland)
* {{UZ-VLAG}} [[Samarkand (plaats)|Samarkand]] (Oezbekistan)
|width="350" |
* {{DE-VLAG}} [[Keulen (stad)|Keulen]] (Duitsland), sinds 1997
* {{SD-VLAG}} [[Khartoem]] (Soedan)
* {{PK-VLAG}} [[Lahore]] (Pakistan)
* {{TM-VLAG}} [[Merv]] (Turkmenistan)
* {{MX-VLAG}} [[Mexico-Stad]] (Mexico)
* {{JP-VLAG}} [[Nagasaki (stad)|Nagasaki]] (Japan)
* {{UA-VLAG}} [[Odessa (stad)|Odessa]] (Oekraïne)
* {{KG-VLAG}} [[Osj (stad)|Osj]] (Kirgizië)
* {{FR-VLAG}} [[Parijs]] (Frankrijk)
* {{BG-VLAG}} [[Plovdiv (stad)|Plovdiv]] (Bulgarije)
* {{CZ-VLAG}} [[Praag]] (Tsjechië)
* {{XK-VLAG}} [[Prizren]] (Kosovo)
* {{MA-VLAG}} [[Rabat (Marokko)|Rabat]] (Marokko)
* {{BR-VLAG}} [[Rio de Janeiro (stad)|Rio de Janeiro]] (Brazilië)
* {{BA-VLAG}} [[Sarajevo]] (Bosnië en Herzegovina)
* {{CN-VLAG}} [[Shanghai]] (China)
* {{RU-VLAG}} [[Sint-Petersburg]] (Rusland)
* {{SE-VLAG}} [[Stockholm]] (Zweden)
* {{FR-VLAG}} [[Straatsburg]] (Frankrijk)
* {{MK-VLAG}} [[Skopje]] (Macedonië), sinds 2003<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20131024131101/http://www.skopje.gov.mk/EN/DesktopDefault.aspx?tabindex=0&tabid=69 Skopje Sister Cities]</ref>
* {{IR-VLAG}} [[Tabriz]] (Iran)
* {{NL-VLAG}} [[Tilburg]] (Nederland)
* {{AL-VLAG}} [[Tirana (stad)|Tirana]] (Albanië)
* {{CA-VLAG}} [[Toronto]] (Canada)
* {{IT-VLAG}} [[Venetië (stad)|Venetië]] (Italië), sinds 1993
* {{PL-VLAG}} [[Warschau]] (Polen)
* {{CN-VLAG}} [[Xi'an]] (China)
|}

== Externe links ==
{{Commonscatklein|Istanbul}}
{{Wikivoyage klein}}
* {{en}}{{tr}} [http://www.istanbul.com Informatie over Istanboel]

{{Appendix}}
{{authority control|TYPE=g|Wikidata=Q406}}
{{Navigatie grootste steden Turkije}}
{{Coor title dms|41|0|36|N|28|57|37|E|type:city(10034830)_region:TR}}

[[Categorie:Hoofdstad van een Turkse provincie]]
[[Categorie:Istanboel| ]]
[[Categorie:Werelderfgoed in Turkije]]