Brontekst bekijken van Brielle

{{Zie artikel|Voor de gelijknamige plaats in New Jersey, zie [[Brielle (New Jersey)]].}}
{{Infobox gemeente Nederland
| naam = Brielle (''Den Briel'')
| bestandsnaam vlag = Flag of Brielle.png
| bestandsnaam wapen = Coat of arms of Brielle.png
| locatie = LocatieBrielle
| provincie = {{NL-vlag|Zuid-Holland}}
| burgemeester = [[Betty van Viegen|G.W.M. van Viegen]] ([[Partij van de Arbeid (Nederland)|PvdA]])
| hoofdplaats =
| breedtegraad = 51°53
| lengtegraad = 4°11
| verkeersader = {{Pictogram weg Nederland N-weg|15}} {{Pictogram weg Nederland N-weg|57}} {{Pictogram weg Nederland N-weg|218}}
| netnummer = 0181
| CBS=0501
| postcode = 3230 - 3235
| website = [http://www.brielle.nl www.brielle.nl]
}}

'''Brielle''', vroeger '''Den Briel''', is een [[Lijst van Nederlandse plaatsen met voormalige stadsrechten|stad]] en  voormalige gemeente in de gemeente [[Voorne aan Zee]], in de [[Nederland]]se provincie [[Zuid-Holland]]. Brielle heeft anno 2024 circa 14.000 inwoners en is de op een na grootste plaats binnen de gemeente Voorne aan Zee.

Tot 1 januari 2023 was Brielle een zelfstandige gemeente waar op 1 januari 1980 de gemeenten [[Vierpolders]] en [[Zwartewaal]] werd toegevoegd. De gemeente maakte onderdeel uit van het samenwerkingsverband [[Stadsregio Rotterdam]] en de [[Metropoolregio Rotterdam-Den Haag]].

Brielle is gelegen aan het [[Brielse Meer]], een afgedamd gedeelte van de [[Maas]] dat zich tot belangrijk [[recreatie]]gebied ontwikkeld heeft. Het ligt ten oosten van de oude vaargeul [[Brielse Gat]].<ref>Henk Vegter – Een gids voor een Brielse Maas-tocht [https://www.debrielsemaasmond.nl/wp-content/uploads/Brielse_Maas-tocht.pdf  Geschiedenis van de Maasmond] [https://web.archive.org/web/20190424123355/https://www.debrielsemaasmond.nl/media/Overige%20publicaties%20(download)/Brielse_Maas-tocht.pdf A]</ref> Tot [[1700]] werd dit water gebruikt als verbinding naar [[Rotterdam]], daarna trad verzanding op waardoor het Gat minder goed bevaarbaar werd. Het [[Goereese Gat]] was een alternatief.

== Geschiedenis ==
Brielle, in de middeleeuwen de vijfde stad van het gewest Holland, is een oude vestingstad en de bekendste [[Christelijke bedevaart|bedevaartsplaats]] van Zuid-Holland. De grotendeels uit de 17e eeuw stammende vesting van Brielle is een rijksmonument en één van de best bewaard gebleven verdedigingswerken in Nederland.
De naam gaat terug op het Keltische woord ''brogilo'' ('ingesloten gebied, jachtgebied') en uit de oudste geschriften blijkt dat de huidige locatie 'de nieuwe Briel' is. 'Den ouden Briel' moet ergens anders op het eiland Voorne gelegen hebben. Lange tijd was de stad de zetel van de [[Van Voorne|graven van Voorne]], totdat deze [[heerlijkheid (bestuursvorm)|heerlijkheid]] in [[1371]] bij [[Holland]] gevoegd werd. Brielle had zijn eigen [[haven]] en dreef handel met het [[Oostzee|Oostzee-gebied]], met name [[Gdańsk|Danzig]] en de [[Baltische staten]]. De stad had zelfs een eigen [[factorij]] in [[Zweden]].

Op [[1 april]] [[1572]] werd de stad ingenomen door de [[Geuzen (geschiedenis)|Watergeuzen]] onder leiding van [[Willem II van der Marck Lumey|Lumey]] en [[Willem Bloys van Treslong|Bloys van Treslong]], waarbij de veerman [[Jan Koppestok]] een belangrijke rol vervulde. De [[Inname van Den Briel]] wordt algemeen gezien als het eigenlijke begin van de opstand tegen [[Filips II van Spanje|Filips II]]; zie ook [[Tachtigjarige Oorlog]]. Aan dit feit dankt Brielle haar schildspreuk ''Libertatis Primitiae'', "eersteling der vrijheid". Dit historisch feit wordt ieder jaar op 1 april gevierd. Schoolkinderen onthouden dit feit met de zin:

:"''Op 1 april verloor [[Fernando Álvarez de Toledo|Alva]] zijn bril''" (oorspr. "''Op 1 april verloor Alva Den Briel''")

Tijdens de gebeurtenissen in [[1572]] doodden de [[protestantisme|protestantse]] Watergeuzen negentien katholieke geestelijken uit het veroverde [[Gorinchem]], de heilige [[Martelaren van Gorcum]]. Sindsdien is Brielle ook een bedevaartsoord voor met name Nederlandse [[Katholicisme|katholiek]]en.

In [[1585]] werd Brielle Engels bezit: [[Elisabeth I van Engeland|koningin Elisabeth]] verkreeg het in onderpand, samen met [[Oostende]], [[Vlissingen]] en [[Fort Rammekens]], in ruil voor militaire en financiële hulp in de strijd tegen Spanje. In [[1616]] kwamen deze gebieden terug bij de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]].

== Bezienswaardigheden ==
Brielle is lid van de [[Nederlandse Vereniging van Vestingsteden]]. Met haar bijna 400 rijksmonumenten op een inwoneraantal van nog geen 12.000 inwoners bezit de stad samen met [[Harlingen (stad)|Harlingen]] de meeste monumenten per inwoner van heel Nederland.

De vroegste voorbeelden van gestukadoorde [[plafond (bouw)|plafonds]] in Nederland dateren van omstreeks 1600. In Nederland zijn slechts vijf van dergelijke plafonds bewaard gebleven. Op een na betreffen dit Brielse plafonds.

Opvallend is ook het grote aantal gevelstenen in Brielle. De belangwekkendste daarvan zijn die met de voorstellingen van ‘De 4 gekroonde Ambachtslien’ (Maarland N.Z. 43; circa 1580), een schip (Maarland N.Z. 49; 1607), Tobias en de vis (Maarland Z.Z. 2; 1612), ‘De Winthont’ (Kaaistraat 21; 1613), en ‘De Lammerenberg’ (Vischstraat 3; 18de eeuw).

===De Vesting===
De stad bezit nog steeds haar oude [[vestingstad|stadswallen]], gebouwd volgens het [[Oudnederlands vestingstelsel]]. De vestinggordel van Den Briel heeft negen [[bastion]]s en vijf [[ravelijn]]en en is gerestaureerd tussen 1972 en 1975. Sinds 1713 is er weinig aan de vesting veranderd, waardoor de verdedigingswerken tot de belangrijkste overgebleven vestingwerken van Nederland behoren.

In 1694 drong Menno van Coehoorn aan op modernisering van de vesting. Belangrijk was de inkorting van de stad aan de zuidzijde, waarbij aldaar veel panden werden gesloopt. Het resultaat werd een langgerekte stervormige vesting met negen bastions, vijf ravelijns, vijf beren met monniken en vier poorten. De uit 1625 daterende Waterpoort werd in 1894 afgebroken. Bewaard bleef wel het bijbehorende midden-18de-eeuwse poortwachtershuis. In 1704 gereedgekomen is de [[Langepoort]]. De Kaaipoort uit 1709 werd rond 1860 buiten gebruik gesteld en vervangen door een coupure ter plaatse van de Oostdam. De negen volgens het Oud-Nederlandse stelsel aangelegde bastions zijn het Molenbolwerk met de molen [['t Vliegend Hert]], het Kruithuisbolwerk met wit gepleisterd kruithuis (circa 1710), het Galgebolwerk met bunker, het Bleykersbolwerk, het Westerbolwerk met bomvrije munitieberging (circa 1860), het Hollebolwerk (Bastion VI), het Oranjebolwerk met bomvrij wachthuis (1860), het Lijnbaansbolwerk met kruitmagazijn en ten slotte het Noordbolwerk met de restanten van de [[Noordpoort]].

Aan de zuidzijde van de havenmond ligt de in 1858 ingerichte havenbatterij, die in 1882 werd verbeterd met een bomvrij wachthuis en vele bunkers. De vestingwerken zijn in 1972-'75 gerestaureerd onder leiding van J. Walraad.

===Kerkgebouwen===
De [[Grote of Sint-Catharijnekerk]] was in opzet de grootste kerk van Holland, maar is nooit voltooid. De bouw begon in [[1417]]. In [[1456]] was er een grote brand en in [[1482]] raakte het geld op en hield men op met bouwen. Alleen het [[schip (bouwkunst)|schip]] was klaar. Brielle is van verre herkenbaar aan de 57 meter hoge, stompe toren van de St. Catharijnekerk. Na [[1572]] kwam deze parochiekerk in [[Protestantisme|protestantse]] handen.

De [[Bedevaartskerk Brielle|Bedevaartskerk]] uit 1932 is een forse bedevaartskapel met aangrenzende overdekte omgang, naar een ontwerp van [[Hermanus Petrus Josephus de Vries|H.P.J. de Vries]] en is het rooms-katholieke heiligdom van de [[Martelaren van Gorcum]]. Ze is gebouwd ter plaatse van de turfschuur waar in [[1572]] 17 priesters en 2 lekenbroeders werden opgehangen en gedood omwille van hun geloof. Het hier in 1403 gestichte regulierenklooster werd in april 1572 door de [[Watergeuzen]] geplunderd. Op 9 juli 1572 werden negentien vanuit Gorinchem hierheen overgebrachte rooms-katholieke geestelijken door de Watergeuzen opgehangen en ter plekke begraven. Deze Martelaren van Gorcum werden in 1675 zalig en in 1867 heilig verklaard. Op het zogeheten Martelveld, aangekocht in 1865, vond men stoffelijke resten bij opgravingen in 1877. Na de bouw van een eerste houten noodkerk in 1880 groeide de plek uit tot een bedevaartsoord.
In het midden ligt de voormalige visvijver van het klooster, bekend als de ‘Heilige Put’. Ter plaatse van het martelarengraf staat een achtzijdig ciborium met koepel en buitenaltaar

Van het brigittenklooster, gesticht in 1492 en verlaten in 1558, resteert een rijk uitgevoerd laat-gotisch hardstenen poortje met ezelsrugboog (gerestaureerd 1951).

De [[Rooms-Katholieke Kerk|katholieke]] kerk ''[[Martelaren van Gorcum]]'' uit 1830 aan de Nobelstraat is ontworpen door architect [[P. Plukhooy]]. Het is een eenbeukige neoclassicistische kerk. Ze heeft een baksteengevel met zwaar [[hoofdgestel]], [[triglief]]enlijst en midden[[risaliet]] met [[Fronton (bouwkunde)|fronton]]. Orgel met hoofdwerk en nevenwerk werden in 1877 gemaakt door orgelbouwer [[Michaël Maarschalkerweerd|Maarschalkerweerd]]. De klokkenstoel bevat een klok van [[Klokkengieterij Petit & Fritsen]] uit 1879.

De ''kapel van het Sint Jacobsgasthuis'' uit 1652. Nadat ze in 1970 buiten gebruik was geraakt is er tenslotte een huisartsenpraktijk in gevestigd. Het is een zaalkerk met 5/8 gesloten koor en een slanke ingebouwde toren. Het gebouw heeft houten tongewelven met trekbalken. De kansel stamt uit de 17e eeuw. De toren heeft een houten balustrade en een ingesnoerde [[naaldspits]]. De klokkenstoel bevat een klok uit 1696. Het mechanisch smeedijzeren torenuurwerk uit circa 1680 is niet meer in gebruik.

De ''Begijnhofkapel'' aan de Coppelstockstraat is een 15e-eeuws gebouw. Na 1572 verloor de kapel haar oorspronkelijke doel. Ze heeft daarna verschillende functies gehad, sinds 1883 was het gebouw in gebruik als [[Molen|maalderij]]. Het godshuis wordt voor het eerst vermeld in 1413 en was vroeger onderdeel van een begijnhof. In 2009 is begonnen met een grootscheepse restauratie.

De ''Geuzenkerk'' dateert uit 1872, is aan de eredienst onttrokken en verkeert tegenwoordig in een zeer vervallen staat. De kerk is een zaalkerk met achtkantige dakruiter en een deels gepleisterde eclectische voorgevel.

De [[Sjoel Brielle]] is een synagoge uit 1871, het enige overgebleven joodse gebedshuis in de regio Voorne-Putten, Rozenburg en Goeree-Overflakkee. De sjoel was sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer als zodanig in gebruik. Na 1945 werd het pand verkocht aan een aannemer die er een opslagloods van maakte. In 2005 werd de geheel gerestaureerde synagoge heropend. De [[Synagoge|sjoel]] is nu een plaats voor ontmoeting en cultuur.

===Het [[Arsenaal (Brielle)|Arsenaal]]===
Dit gebouw uit 1708 huist nu de openbare bibliotheek van Brielle

===Stadhuis en oude stadsgevangenis===
Het Brielse stadhuis is een opvallend gebouw op de markt, waarvan de gevel in 1790 is ontworpen door de architect Johannes van Westenhout. Het oude stadhuis is nu een museum.<ref>[http://www.vriendenmuseumdenbriel.nl/media/Overige%20publicaties%20(download)/Topstukken%20collectie%20HMDB%201e%20editie.pdf Topstukken uit de collectie van het Historisch Museum Den Briel]</ref> In de oude stadsgevangenis is het Historisch Museum Den Briel 'Maarten Harpertsz. Tromp' gevestigd<ref>[http://www.vriendenmuseumdenbriel.nl/media/Overige%20publicaties%20(download)/Geschiedenis%20Museum.pdf Beknopte geschiedenis van het Historisch Museum Den Briel 'Maarten Harpertszn. Tromp']</ref>

===Molen [['t Vliegent Hert]]===
Een [[maalvaardigheid|maalvaardige]] houten [[standerdmolen]].

===Asyl voor Oude en Gebrekkige Zeelieden===
Het [[Asyl voor Oude en Gebrekkige Zeelieden]], bestaande uit veertien hofjeswoningen, gegroepeerd in een L-vorm met rijk gedecoreerde hoofdvleugel

===Merulaweeshuis===
In oorsprong 16e-eeuws gebouw, bestaande uit vier panden.

===Sloepenloods===
De karakteristieke, naar een ontwerp van de Eerstaanwezend ingenieur G.J. Blauw en ingenieur P.C.B. van Marle gebouwde [[sloepenloods (Brielle)|sloepenloods]] is in stilistisch opzicht [[Eclecticisme|eclecticistisch]]. De op de kop van het Kostverloren staande sloepenloods heeft in 1922 met het vertrek van de Torpedodienst naar Gorinchem, zijn oorspronkelijke functie verloren. Sindsdien heeft het gebouw meerdere functies gehad. Tegenwoordig fungeert het als clubgebouw van de plaatselijke schietvereniging.

===[[Watertoren (Brielle)]]===
Net buiten de vesting gelegen in 1923-1924 gebouwde toren.

Zie ook:
* [[Lijst van rijksmonumenten in Brielle (gemeente)]]
* [[Lijst van rijksmonumenten in Brielle (plaats)]]
* [[Lijst van beelden in Brielle]]

== Sport en recreatie ==
Door deze plaats loopt de Europese [[wandelroute E9]], ter plaatse ook [[North Sea Trail]] of [[Deltapad]] geheten. De E9 loopt langs de kust van [[Portugal]] naar de [[Baltische staten]].

Brielle heeft tot juni 2011 twee voetbalclubs gehad; WRW en SC Voorne.
Deze beide clubs zijn in juni 2011 gefuseerd tot de vv Brielle met een nieuw onderkomen op sportpark Geuzenpark.
Het eerste elftal van vv Brielle start in de 3e klasse zaterdag.

De Brielse tennisvereniging heet E'68 en de atletiek- (Voorne Putten) en de tennisvereniging zijn in 2011 naar sportpark Geuzenpark verhuisd.

Verder een badmintonvereniging genaamd BBC, een basketbalvereniging genaamd BV Voorne en een zwemvereniging genaamd De Duck.

== Evenementen ==
* Bevrijdingsdag, 1 april: Op deze gedenkwaardige dag in [[1572]] verschenen de Watergeuzen voor de Noordpoort van Den Briel en eisten de overgave van de kleine, maar strategisch belangrijke havenstad. Ook wordt er op de nacht vóór 1 april de [[Kalknacht]] gehouden.
* Nationale Bedevaart. Deze bedevaart naar Brielle is elk jaar op een zaterdag rond 9 juli. De bedevaart leidt naar het heiligdom van de Martelaren van Gorcum aan De Rik 5.
* Brielle Blues (laatste zondag van juli): op deze dag worden op drie podia binnen de vesting door twaalf bluesbands de gehele dag [[blues]]muziek ten gehore gebracht. Na 22:00 volgt er een traditionele kroegentocht.
* Zomerfestival Brielle: tentfeest waarbij landelijk bekende artiesten optreden. Het evenement vindt het tweede weekend van augustus plaats op zowel vrijdag- als zaterdagavond.

== Zetelverdeling gemeenteraad ==
{| class="wikitable"
!colspan="3"| Zetelverdeling [[gemeenteraad]] van Brielle
|-
! Partij !! 2006 !! 2010
|-
|[[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie|VVD]]||5||5
|-
|[[Socialistische Partij (Nederland)|SP]]||3||4
|-
|[[Christen-Democratisch Appèl|CDA]]||3||3
|-
|[[Partij van de Arbeid (Nederland)|PvdA]]||4||2
|-
|[[Democraten 66|D66]]||1||2
|-
|OLP||1||1
|-
|'''Totaal'''||'''17'''||'''17'''
|}

== Geboren ==
* [[Philips van Almonde]] (1644), vlootvoogd
* [[Jaap Amesz]] (1982), winnaar van ''[[De Gouden Kooi]]'' ('Terror Jaap')
* [[Johan Been]] (1859), onderwijzer, schrijver van onder meer ''[[Paddeltje]]'' en archivaris
* [[Willem Bloys van Treslong]] (1529), edelman, [[Geuzen (geschiedenis)|watergeus]], admiraal en baljuw
* [[Magdalena Briels]] (1617), stichtster van "De Stichting Pieusfonds de Jonge van Ellemeet-Briels"
* [[Detmer Deddens]] (1923), predikant, theoloog en kerkhistoricus
* [[Natasja Froger]] (1965), tv-presentatrice (echtgenote van zanger [[René Froger]])
* [[Maarten Harpertszoon Tromp]] (1598), admiraal
* [[Cornelis de Jonge van Ellemeet]] (1646), ontvanger-generaal van de [[Republiek der Verenigde Nederlanden]] , [[pensionaris van Rotterdam]] en Den Briel
* [[Rob Romein]] (1949), ondernemer
* [[Hendrik Speuy|Hendrick Joosten Speuy]] (1575), organist en componist
* [[Toon Tellegen]] (1941), (kinderboeken)schrijver
* [[Jan Wegereef]] (1962), Scheidsrechter betaald voetbal
* [[Witte de With]] (1599), vlootvoogd

== Partnersteden ==
* {{CZ-VLAG}}, [[Havlíčkův Brod]], ([[Vysočina (regio)|Vysočina]], [[Tsjechië]])
* {{GB-VLAG}}, [[Queenborough]], ([[Kent (graafschap)|Kent]], [[Engeland]])

== Aangrenzende gemeenten ==
{{Tabel windroos
| NW=
| N= Europoort
| NO=
| W= [[Westvoorne]]
| O= [[Rotterdam (gemeente)|Rotterdam]]
| ZW= 
| Z= [[Hellevoetsluis]]
| ZO= [[Bernisse]]
}}

== Zie ook ==
* [[Briel]] (of Den Briel), een plaats in België
* [[Inname van Den Briel]]
* [[Lijst van beelden in Brielle]]
* [[Lijst van rijksmonumenten in Brielle (gemeente)]]

==Archief linken streekarchiefvpr==
Streekarchief, het verleden van Voorne-Putten.
* [https://web.archive.org/web/20120509021800/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/nl/archeologie/inleiding-archeologie.php Inleiding Archeologie]
* [https://web.archive.org/web/20120509021755/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/nl/archeologie/archeologie-op-voorne-putten.php Archeologie op Voorne-Putten]
* [https://web.archive.org/web/20131103200031/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/nl/archeologie/online-expositie.php Online expositie, archeologie op Voorne-Putten]

*[https://web.archive.org/web/20131103184547/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/nl/lokale-geschiedenis/geschiedenis-per-plaats/brielle.php Streekarchief, Historie van Brielle]
**[https://web.archive.org/web/20131103200117/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/posts/brielle-tot-130020.php Brielle tot 1300]
**[https://web.archive.org/web/20131103200303/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/posts/brielle-1300---157221.php Brielle 1300 - 1572]
**[https://web.archive.org/web/20131103200606/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/posts/brielle-1572---181315.php Brielle 1572 - 1813]
**[https://web.archive.org/web/20131103200251/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/posts/brielle-1814---194014.php Brielle 1814 - 1940]
**[https://web.archive.org/web/20131103200125/http://www.streekarchiefvpr.nl/pages/posts/brielle-1940---heden13.php Brielle 1940 - 2012]

== Externe links ==
{{Commonscatklein|Brielle}}
* [https://web.archive.org/web/20210301020256/http://www.brielle.nl/ Gemeente Brielle] <small>([https://web.archive.org/web/20210601000000*/http://www.brielle.nl/ archive.org])</small>
* 
* [https://streekarchiefvp.nl/ Streekarchief, het verleden van Voorne-Putten.]
* {{Wikitravel}}
* [http://www.debrielsemaasmond.nl/ Historische Vereniging 'De Brielse Maasmond']

{{Bronnen|bronvermelding=
{{References}}
}}{{Navigatie gemeente Brielle}}
{{Navigatie Stadsregio Rotterdam}}
{{Navigatie provincie Zuid-Holland}}
{{Coördinaten|51_54_11_N_4_9_50_E_scale:50000_type:city_region:NL|51° 54' NB, 4° 10' OL}}

[[Categorie:Plaats in Zuid-Holland]]
[[Categorie:Brielle| ]]