Brontekst bekijken van Tram

Een '''tram''' is een [[Vervoermiddel|voertuig]] dat geleid wordt met [[spoorweg|rails]], net als een [[trein]] of een [[metro (vervoermiddel)|metro]]. In tegenstelling tot het spoorverkeer zijn de eisen waaraan de voertuigen en de infrasructuur moeten voldoen, lager. In veel gevallen, met name bij de "stadstram" die openbaar vervoer binnen een gemeente of agglomeratie verzorgt, liggen de rails op de [[openbare weg]], zodat de tram tussen het andere verkeer rijdt. In dat geval worden trams, in tegenstelling tot andere railvoertuigen, met richtingaanwijzers en remlichten uitgerust.

{{inhoud links}}
Tegenwoordig rijden trams voornamelijk in steden. De meeste interlokale trams zijn in de loop der tijd vervangen door busdiensten. Het voertuig wordt doorgaans aangedreven door [[elektromotor]]en die de [[Elektrische stroom|stroom]] betrekken van een [[bovenleiding]], zoals bij elektrisch aangedreven [[trein]]en. 

Zie ook: [[Elektrische Tram]] en [[Organisatie van Tramwegsystemen]]

==Etymologie==
Het woord ''tram'' (in [[Nederland]] uitgesproken als "trem", in [[Vlaanderen]] meestal als "tram") houdt verband met het woord 'treem' (of het [[Middelnederlands]]e woord ''trame'', wat 'balk' betekent). Het is van oorsprong de aanduiding voor elk van de [[Hout|houten]] latten die gebruikt werden om de mijnlorries en dergelijke te geleiden. Deze werden later vervangen door [[IJzer (element)|ijzeren]] rails, waardoor de naam overging op de wagens zelf. Toen daarna personenwagens hun entree maakten, werd de naam ook daar op toegepast.

== Geschiedenis (algemeen) ==
<!-- {{wrapper}}
|[[Afbeelding:Gdansk tramwaj konny.jpg|right|thumb|Paardentram te [[Gdansk|Danzig]]]]
|-
|[[Afbeelding:GooischetramBussum1940.jpg|thumb|[[Gooise Stoomtram]] te Bussum]]
|-
|[[Afbeelding:Sarajevo Tram (1901).png|right|thumb|Tram in [[Sarajevo]] ([[1901]])]]
|-
|[[Afbeelding:GOT Tram 5 Ascending 05-07-17 10.jpeg|right|thumb|Great Orme Tramway, kabeltram in [[Wales]]]]
|-
|[[Afbeelding:PCC car in San Francisco.jpg|right|thumb|Amerikaanse [[PCC-car]] in [[San Francisco]]. Dit type was een mijlpaal in de ontwikkeling van de moderne tram en reed ook in [[Den Haag]]]]
|-
|[[Afbeelding:Nottingham-express-transit.jpg|right|thumb|Wedergeboorte van de tram in [[Engeland]], zoals in [[Nottingham]]]]
|-
|[[Afbeelding:ZGT.jpg|right|thumb|Een ZGT (Zwevend Geleed Tramrijtuig) van de [[RET (Rotterdam)|RET]]]]
|-
|[[Afbeelding:Halle ad Saale Strassenbahn.jpg|right|thumb|Duitse tweeasser te Halle (Saale) met open balkons uit beginjaren]]
|-
|[[Afbeelding:Konstal N ND RB5.JPG|right|thumb|Poolse standaard tweeasser te [[Poznań (stad)|Poznań]]]]
|-
|[[Afbeelding:T1 praha1.JPG|right|thumb|De eerste [[Tatra (tramfabriek)|Tatra]]-tram in Oost-Europa was de T1 in [[Praag]]]]
|-
|[[Afbeelding:RomeTram3.jpg|right|thumb|Gelede tram in [[Rome (stad)|Rome]] ([[Italië]])]]
|-
|[[Afbeelding:ModernFinnishTram.jpg|right|thumb|Lagevloertram in [[Helsinki]]]]
|-
|[[Afbeelding:combinobp.jpg|thumb|De nieuwste ontwikkeling: de [[Combino]] Supra Budapest NF12B en UV-trams in [[Boedapest]]]]
|} -->
De tram is ontstaan uit de combinatie van de [[goederentram]]s, door mankracht voortbewogen erts- of goederenbaantjes, en de [[omnibus]], door [[paard (dier)|paarden]] voortgetrokken [[koets]]en. Aan de Omnibus werd het idee ontleend van regelmatig personenvervoer via een vaste route. Aan de goederentram werd het idee ontleend van een wagen die over eigen, vaste rails door de straat loopt, zodat die geen hinder heeft van de slechte bestrating, wat in de oude binnensteden in de [[19e eeuw]] een voorwaarde was voor een rustige rit. De eerste [[paardentram]] reed in [[1832]] in [[Manhattan (New York)|Manhattan]], in [[New York City|New York]] in de [[Verenigde Staten]]. Echter, de rails, die wel 15 cm hoog boven de weg uitstak, waren in het begin een duidelijke belemmering en het grote succes kwam dan ook pas nadat Alphonse Loubat in [[1852]] de [[groefrails]] uitvond, waardoor de rails gelijk gelegd konden worden met het straatoppervlak.

=== Stoomtram en elektrificatie ===
Vanaf omstreeks [[1880]] werden streektrams mogelijk doordat de wetgeving voorzag in lijnen waaraan lagere wettelijke eisen werden gesteld dan de "echte" spoorwegen. De lijnen in de stad werden meestal nog bereden door paardentrams. Rond de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw veranderde dit toen de elektrische tram een alternatief werd. De van geboorte Belgische ingenieur [[Charles Van Depoele]] leverde hieraan een belangrijke bijdrage. Uiteindelijk werden de meeste paardentramnetwerken met een bovenleiding [[elektrificatie|geëlektrificeerd]]. Ook veel stoomtramlijnen werden geëlektrificeerd, waardoor de streektram tot een goedkopere variant van de spoorweg werd, die het spoorwegnet in de landelijke gebieden aanvulde.

=== Kabeltrams ===
In de Verenigde Staten deed zich daarnaast een andere ontwikkeling voor. Nadat Andrew Smith Hallidie op [[1 augustus]] [[1873]] de eerste [[kabeltram|kabeltram]] had laten rijden, werd dit systeem in meerdere grote steden in de VS in gebruik genomen. Hoewel de kabeltram duidelijke voordelen had boven zowel de paardentram als de stoomtram, werd er in Europa nauwelijks gebruik van gemaakt, onder andere omdat de Europese steden meestal de lange rechte lijnen ontbeerden die voor kabeltrams noodzakelijk waren. Ook de kabeltram werd grotendeels door de elektrische tram verdrongen. Kabeltrams in Europa zijn nog te zien in [[Tram van Lissabon|Lissabon]] (Portugal). In Amerika zijn zij nog in [[San Francisco]] aan te treffen.

=== Modernisering en neergang ===
[[Interbellum|Tussen de twee wereldoorlogen]] kwam de klad erin: de [[1920-1929|jaren twintig]] en [[1930-1939|dertig]] was de tijd dat iedereen een bus kon kopen en een lijndienst kon opstarten. Vooral streektrams konden de concurrentie niet aan. De stadstram kwam over het algemeen pas na de [[Tweede Wereldoorlog]] in de verdrukking door het oprukkende [[auto]]verkeer.

Aan andere kant werd in de jaren voor en na de Tweede Wereldoorlog ook veel werk gemaakt van uitbreiding van tramnetten, met name in de grote steden, en van ontwikkeling van moderne tramtypen. In sommige Europese landen verdween de tram in de meeste steden ([[Denemarken]], [[Engeland]], [[Frankrijk]], [[Spanje]]), in andere landen bleef de tram een belangrijke rol spelen ([[Duitsland]], [[Oostenrijk]], [[Zwitserland]], Midden- en Oost-Europa). Er zijn ook landen waar de tram alleen in enkele grote steden bleef bestaan ([[Nederland]], [[België]], [[Italië]], [[Zweden]]).

=== Het tij keert ===
In de [[1980-1989|jaren tachtig]] en [[1990-2000|jaren negentig]] keerde het tij voor de tram: wereldwijd werden en worden vele nieuwe netwerken en lijnen werden aangelegd en bestaande netwerken werden/worden uitgebreid en kregen zo veel mogelijk een vrijliggende baan. 
In de laatste decennia is de tram in vele Europese steden waar daarvoor de trambedrijven opgeheven waren zelfs weer ingevoerd, maar in Nederland en België werd/wordt die trend uiteraard niet gevolgd. De tram werd onder andere heringevoerd in vele Franse steden zoals [[Tram van Grenoble|Grenoble]], [[Tram van Lyon|Lyon]], [[Tram van Nantes|Nantes]], [[Tram van Orléans|Orléans]], [[Tram van Parijs|Parijs]], [[Tram van Rouen|Rouen]] en [[Tram van Straatsburg|Straatsburg]] en in Britse steden: [[Londen]], [[Birmingham (Engeland)|Birmingham]], [[Manchester]], [[Sheffield]] en [[Tram van Nottingham|Nottingham]]. In Frankrijk kreeg de tram echter ook concurrentie van de [[bandentram]]; die bleek echter een grote mislukking te zijn, en dus niet goedkoper.

Ook in de Verenigde Staten zijn heel veel trambedrijven in moderne vorm herrezen, al gaat het soms meer om toeristische lijnen, al dan niet met retro-trams. 

Ook het comfort van de tram is de laatste jaren sterk verbeterd. Zo worden vooral [[lagevloertram]]s aangeschaft. Deze hebben een verlaagde [[vloer]] waarbij geen treden hoeven worden te worden genomen bij het in- en uitstappen, zodat mensen met een kinderwagen, [[rolstoel]]gebruikers en mensen die slecht ter been zijn zelfstandiger en vlotter kunnen instappen. Dit komt ook de dienstuitvoering ten goede.

== Technische evolutie ==
=== Tweeassers ===
De trams van eerste generatie (eind [[19e eeuw]] - [[jaren dertig]]) hadden meestal twee assen. In de beginjaren hadden ze nog open balkons voor en achter. Het koetswerk was meestal van hout, hoewel ook stalen trams hun intrede deden. Zeer toepasselijk kregen deze trams ''tweeasser'' als aanduiding. De tweeassers werden vooral na de [[Tweede Wereldoorlog]] snel verdrongen door de volgende generatie trams. Toch kon men ze in sommige steden (vooral in Oost-Europa en Portugal) nog tot in de [[jaren tachtig]] zien. Tegenwoordig zijn tweeassers in Europa in de normale dienst nog aan te treffen in [[Duitsland]] in Woltersdorf en Bad Schandau en in [[Portugal]] in [[Tram van Lissabon|Lissabon]].

=== Vierassers ===
Met de toename van het vervoer ontstond in grotere steden en bij interlokale tramwegen behoefte aan trams met een grotere capaciteit. Toen elektromotoren ook in [[draaistel]]len konden worden ingebouwd ontstond vanaf circa 1900 de vierasser op draaistellen. Vanaf de [[jaren twintig]] werden de tweeassers op grotere schaal opgevolgd door trams op draaistellen. Een tussenvorm (geen vaste truck, maar ook geen echte draaistellen) werd ontwikkeld in de vorm van drieassers. Met de verdwijning van de tweeassers in de tweede helft van de 20e eeuw werden deze opgevolgd door trams op draaistellen. In Midden-Europa werd de ''Grossraumwagen'' ontwikkeld, terwijl ook de [[President's Conference Committee-Car|PCC]]-car uit Amerika naar Europa kwam. In Oost-Europa zijn sinds de jaren vijftig vele vierassige [[Tatra (tramfabriek)|Tatra]]-trams aan te treffen. Vierassers zijn tegenwoordig nog in vele steden aan te treffen. In België treft men vierassers (PCC's) nog aan in [[Antwerpse tram|Antwerpen]] en [[Gentse tram|Gent]]. In [[Brusselse tram|Brussel]] zijn zij nagenoeg verdwenen. In [[Haagse tram|Den Haag]] gingen de laatste vierassers ([[President's Conference Committee-Car|PCC]]'s) in 1993 buiten dienst.

=== Gelede trams op draaistellen ===
Trams met draaistellen (zowel uit één rijtuig bestaande als gelede wagens) werden het meest voorkomende tramtype. Vanaf de [[jaren twintig]] werden trams ontwikkeld die uit twee of drie rijtuigen waren samengesteld, en door een soort "harmonica" verbonden waren. In dit geval spreekt men van een [[gelede tram]]. Met de uitvinding van de kokergeleding omstreeks [[1940]] in [[Italië]] ([[Milaan (stad)|Milaan]] en [[Rome (stad)|Rome]]) werd toepassing van gelede trams op grotere schaal mogelijk. Vanaf de [[jaren vijftig]] verschenen gelede trams, eerst zesassers, later ook achtassers en tienassers, in vele (grotere) steden in heel [[West-Europa]]. Ook in [[Amsterdamse tram|Amsterdam]] en [[Rotterdamse tram|Rotterdam]] zijn vanaf [[1957]] gelede wagens in gebruik genomen. In [[Haagse tram|Den Haag]] verschenen ze als lange - op alle acht assen aangedreven - dubbelgelede [[GTL8]] in [[1981]]. In Brussel kwamen gelede [[President's Conference Committee-Car|PCC]]-wagens in dienst vanaf de jaren zeventig, en voorts bij de toenmalige [[NMVB]] ([[Kusttram]] en [[Charleroi]]) vanaf [[1982]].

=== Lagevloertrams ===
De derde generatie trams, vanaf de [[jaren tachtig]], zijn de zogenoemde [[lagevloertram]]s. Zoals de naam het zelf zegt, worden zulke trams gekenmerkt door een lage vloer, zodat het in- en uitstappen, vooral voor mensen die minder goed ter been zijn, vergemakkelijkt wordt. Door het geringere hoogteverschil gaat in- en uitstappen ook sneller. Men kan de vloer laag maken door de elektrische uitrusting zo veel mogelijk op het dak te plaatsen. Alleen de motoren bevinden zich onder de vloer. 

De eerste lagevloertrams hadden meestal niet over gehele lengte een lage vloer. Aanvankelijk werden er nog draaistellen toegepast onder een 'hogevloer' gedeelte. Boven de draaistellen (en dus ook de motoren) is er een hoge vloer. Ook de eerste lagevloertrams in Brussel zijn nog van een overgangstype, met grote wielkasten. De in [[1990]]-'91 aan Amsterdam geleverde trams (817-841 en 901-920) zijn gedeeltelijk hoog en gedeeltelijk laag uitgevoerd (alleen de middenbak heeft een lagevloer). Soms werden oudere enkelgelede trams tot semi-lagevloertrams omgebouwd door tussen de rijtuig[[bak (trein)|bakken]] een nieuwe lagevloermiddenbak te plaatsen. Zo zijn bijvoorbeeld de trams van de [[Belgische Kust]]lijn verbouwd.

Een nieuwere ontwikkeling, sinds de [[jaren negentig]], is de 100% lagevloertram (zoals de [[HermeLijn]] in [[Vlaanderen]]). Hier zijn geen verhoogde vloerdelen meer aanwezig, maar kunnen ook geen draaistellen meer worden toegepast. Deze trams hebben dan ook losse wielen die ingebouwd zijn in wielkasten in de wagenbak. Dit is een technisch zeer complexe constructie die met veel kinderziekten gepaard is gegaan. Vanaf [[2002]] verschenen in Amsterdam de [[Combino]] en in Rotterdam de [[Citadis]]. In Brussel zijn in [[2005]] nieuwe 100% lagevloertrams afgeleverd. Ook in de meeste andere Europese landen zijn inmiddels diverse typen lagevloertrams gebouwd.

== Infrastructuur ==
{{main|trambaan}}
De tram krijgt [[elektriciteit]] van de [[bovenleiding]]. De spanning bedraagt 600 [[Volt (eenheid)|volt]], of bij modernere systemen 750 [[Volt (eenheid)|volt]], gelijkspanning. De stroomafname gebeurt met een pantograaf, soms ook via een derde rail. Vroeger werd echter ook een sleepbeugel of een trolleystang gebruikt.
In het Franse [[Bordeaux (stad)|Bordeaux]] wordt echter op sommige gedeeltes van het tramnet een derde rail in het midden i.p.v. de bovenleiding gebruikt. Om elektrocutiegevaar te voorkomen, is er een speciaal systeem ontworpen, dat ervoor zorgt dat alleen het gedeelte, dat zich op dat moment onder de tram bevindt, onder spanning staat. In het verleden bestond een dergelijk systeem ook al, en er komen steeds meer tramlijnen in de wereld met een dergelijk systeem. 

De [[spoorwijdte]] is veelal 1000 mm ([[meterspoor]]) of 1435 mm ([[normaalspoor]]). Afwijkende spoorwijdten in [[Europa (continent)|Europa]] zijn bijvoorbeeld: 900 mm, 1067 mm, 1100 mm. In [[Gemenebest van Onafhankelijke Staten|GOS]]-landen hebben de meeste trambedrijven de spoorwijdte van 1524 mm.

Het tramspoor kan overal liggen; links, rechts, of midden op de weg. Of op vrije baan, zonder dat er een weg in de buurt is. Of op vrije baan in het midden van een weg, maar links of rechts naast de weg kan ook. In alle gevallen is er enkelspoor mogelijk, en ook dubbelspoor, maar méér dan twee sporen komt ook voor. En 2 spoorbreedtes in elkaar komt en vooral kwam ook voor. 

Bij enkelspoor aan één kant op een weg houdt dat vaak in dat een tram in één richting op ramkoers tegen het autoverkeer in gaat. In gans België was dat heel gewoon, op de 5000 km. buurtspoorwegen der NMVB. Slechts de 2-tonige claxon diende ter beveiliging. 
In België komt dit bijna niet meer voor, maar bijvoorbeeld in Duitsland en Polen kwam het ook veel voor, en op diverse plaatsen is het nog steeds zo. De tram doet dan dus aan spookrijden. Soms een klein stukje, maar kilometers lang komt en vooral kwam ook voor. Soms zijn er waarschuwingslichten. 
{{zieook|[[Elektrificatie]]}}

== Status ==
=== Verkeersregels ===
Volgens de Nederlandse [[wet]] kunnen tramwegen onderverdeeld worden in stadstramwegen (alleen bestemd voor personenvervoer binnen één gemeente) en interlokale tramwegen.

Voor de '''stadstram''' geldt het [[Reglement Verkeersregels en Verkeerstekens]] (RVV). De stadstram kent geen maximum[[snelheid]] omdat er in het RVV alleen een maximumsnelheid voor motorrijtuigen is vastgelegd en de tram geen motorvoertuig is in de zin van het RVV. Wel geldt de norm van [[artikel 185 Wegenverkeerswet]] ook voor de trambestuurder sinds de [[Hoge Raad der Nederlanden|Hoge Raad]] dat op 14 juli 2000 heeft uitgemaakt (HTM/Geertsema, [[NJ]] 2001, 417), wat meebrengt dat de trambestuurder bij een ongeval met een fietser of een voetganger alleen dan vrijuit gaat, als sprake is van [[overmacht]]. 
Stadstrams zijn in Nederland te vinden in de regio's [[Amsterdamse tram|Amsterdam]], [[Haagse tram|Den Haag]] en [[Rotterdamse tram|Rotterdam]]. Ook de Rotterdamse [[sneltram]] in de [[Prins Alexander (Rotterdam)|Alexanderpolder]] is volgens de wet een locaalspoor. 
'''Interlokale tramwegen''' vielen tot 2015 onder de ''Locaalspoor- en tramwegwet'' en het ''Tramwegreglement 1920''. In 2015 werden deze wetten afgeschaft. Sinds 1 januari 2024 vallen alle tramlijnen onder de wet lokaalspoor<ref>https://wetten.overheid.nl/BWBROO34363/2024-01-01</ref>. 
Voor deze trams zijn bedrijfsvoorschriften wettelijk verplicht en deze worden door de [[Ministerie van Verkeer en Waterstaat|minister]] vastgesteld. Zo wordt ook de maximumsnelheid in deze voorschriften vastgelegd (artikel 56 Tramwegreglement 1920). Toezicht op de interlokale tramwegen vindt plaats door de [[Inspectie Verkeer en Waterstaat]]. Voorbeelden hiervan in Nederland zijn de [[Utrechtse sneltram]] en de [[Metro/sneltramlijn 51]] in Amsterdam en Amstelveen.

In België hebben trams altijd voorrang, dus ook op het zebrapad.

=== Technische eisen ===
Aan stadstrams worden in [[Nederland]] nauwelijks technische eisen gesteld. In [[Duitsland]] moeten trams voldoen aan de BOStrab-eisen (Straßenbahn-Bau- und Betriebsordnung). Bij gebrek aan Nederlandse regelgeving, voldoen Nederlandse trams aan deze BOStrab-normen. In de BOStrab worden bijvoorbeeld zandstrooiers, een alarmbel en richtingaanwijzers verplicht gesteld. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft wel al in de tachtiger jaren een voorlopige regelgeving opgesteld, maar deze kreeg, tot de wet Personenvervoer, geen wettelijke status.

{{Zieook|[http://www.wedebruch.de/gesetze/persbef/bostrab1.htm BOStrab richtlijnen (in het Duits)]}}

== Nederlandse tramgeschiedenis ==
Op [[25 juni]] [[1864]] reed de eerste tram in de Benelux: een paardentram van de DTC (Dutch Tramway Company). De tramlijn liep van [[Den Haag]] naar [[Scheveningen]]. Tegenwoordig is dit traject nog steeds in gebruik als tramlijn [[Tramlijn 1 (Haaglanden)|1]] (voorheen [[Tramlijn 8 (Haaglanden)|8]]). De eerste tram in [[Amsterdamse tram|Amsterdam]] reed op 3 juni 1875. In [[Rotterdamse tram|Rotterdam]] ging de eerste tram in 1879 rijden.

De eerste [[elektrische tram]] in Nederland reed in 1881 in Zandvoort. Dit lijntje, vrijwel identiek qua constructie aan de eerder door Siemens aangelegde experimentele tram in Lichterfelde, werd geen succes en werd al na korte tijd omgebouwd tot een paardentram. Vanaf [[1890]] reed een [[accutram]] tussen Den Haag en Scheveningen over de route van de huidige [[Tramlijn 9 (Haaglanden)|tramlijn 9]].
 
In [[1894]] had Vaals de Nederlandse primeur van een elektrische tram met [[bovenleiding]], door de elektrificatie van de paardentramlijn [[Aken (stad)|Aken]] – [[Vaals]].

De eerste echt Nederlandse tram met bovenleiding reed in [[1899]] in Batavia in Nederlands Indie, in datzelfde jaar gevolgd door een tramlijn tussen [[Haarlem]] en [[Zandvoort]]. Eveneens in 1899 werd de Ceintuurbaan rond de Haarlemse binnenstad geopend. Beide lijnen waren aangelegd door de [[Eerste Nederlandsche Electrische Tram-Maatschappij]] (ENET). De lijn naar Zandvoort was het begin van de [[tramlijn Amsterdam - Haarlem - Zandvoort]] van de [[Electrische Spoorweg-Maatschappij]] (ESM), later [[NZH]], die in 1902 de ENET met behulp van Amerikaans kapitaal had overgenomen.

De eerste elektrische stadstram reed op [[14 augustus]] [[1900]] in Amsterdam, tussen [[Leidseplein (Amsterdam)|Leidscheplein]] en [[Haarlemmerplein (Amsterdam)|Haarlemmerplein]]. Op [[6 augustus]] [[1904]] startte de Haagse "beugeltram" (er was al een accutram sinds 1890). Ook andere steden kregen elektrische (stads)trams: [[Rotterdamse tram|Rotterdam]] op [[18 september]] [[1905]], [[Utrechtse tram|Utrecht]] in [[1906]], [[Groningse tram|Groningen]] in [[1910]], [[Leiden]], [[Arnhem]] en [[Nijmegen]] in [[1911]] en Haarlem (NZH) en de[[TET|Enschede]] in [[1913]].

Buiten de grote steden kwamen er veel stoomtramverbindingen tot stand, die later werden vervangen door [[elektrische tram]]s of [[motortram]]s of door [[autobus]]sen. De belangrijkste elektrische trambedrijven waren die van de [[Haagse tram|Haagsche Tramweg Maatschappij]] [[HTM Personenvervoer|HTM]] (tussen Den Haag, [[Rijswijk (Zuid-Holland)|Rijswijk]], [[Voorburg]] en [[Delft]], respectievelijk [[Wassenaar (gemeente)|Wassenaar]] en [[Leiden]], zie: [[Gele Tram]]), de Noord-Zuid-Hollandse Tramweg Maatschappij [[NZH]] (tussen [[Scheveningen]], [[Den Haag]], [[Leiden]], [[Katwijk (Zuid-Holland)|Katwijk]], [[Noordwijk (Zuid-Holland)|Noordwijk]], [[Haarlem]], [[Zandvoort]], [[Amsterdam]], [[Purmerend]] en [[Volendam]], zie: [[Blauwe Tram]]), voorts de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij ([[Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij|NBM]]) (tussen Utrecht, [[De Bilt]], [[Zeist]], [[Amersfoort]], [[Driebergen]], [[Rhenen]] en [[Arnhem]]) en de [[Limburgse Tram| Limburgse Tramweg Maatschappij]] (LTM) (tussen [[Roermond (stad)|Roermond]], [[Hoensbroek]], [[Brunssum]], [[Heerlen]] en [[Kerkrade]]).

De belangrijkste [[stoomtram]]bedrijven waren de [[Nederlandsche Tramweg Maatschappij]] (NTM) in [[Friesland]], [[Stoomtramweg-Maatschappij Oostelijk Groningen|Oostelijk Groningen]] (OG), [[Drentse tram|Eerste Drentse Stoomtram]] (EDS), [[Gelderse Tram]]wegen (GTW), [[Gooische Tramweg Maatschappij]] (GTM), [[Rotterdamsche Tramweg Maatschappij]] (RTM) (Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden), [[Zeeuwsch-Vlaamsche Tramweg-Maatschappij]] (ZVTM), [[BBA (openbaar vervoer)|Brabantse Buurtspoorwegen en Autodiensten]] (BBA) en [[Limburgsche Tramweg Maatschappij]] (LTM). Diverse stoomtrambedrijven hadden later ook motortractie of gingen er zelfs (bijna) geheel op over (GTM, RTM). De meeste van deze trambedrijven eindigden hun tramdiensten tussen [[1935]] en [[1957]]. Alleen de RTM hield het met motortrams als laatste nog vol tot 14 februari [[1966]].

Uitsluitend in de drie grote steden [[Amsterdam]], [[Den Haag]] en [[Rotterdam]] bleven elektrische trams rijden. In [[1983]] werd de nieuwe [[Sneltram]] [[Utrecht (stad)|Utrecht]] – [[Nieuwegein]]/[[IJsselstein]] geopend.

{{Zieook|[[Mijlpalen in de geschiedenis van het stads- en streekvervoer]]}}

==Belgische tramgeschiedenis==
De eerste (paarden)tram reed in België in [[1867]] te [[Brussel (stad)|Brussel]]. In [[1877]] werd de Brusselse paardentram opgevolgd door de stoomtram. De eerste Belgische elektrische tram reed in [[1894]], alweer in Brussel.

In de laatste decennia van de [[19e eeuw]] en de eerste decennia van de [[20e eeuw]] werd over geheel België een uitgestrekt net van [[Buurttram]]s aangelegd. De meeste waren [[stoomtram]]s. In de loop der 20e eeuw werden vele drukkere lijnen geëlektrificeerd. Minder drukke lijnen kregen [[motortractie]]. In de tweede helft van de 20e eeuw werden de meeste tramdiensten buiten de grote steden vervangen door busdiensten.

Het buurttramnet werd vanaf [[1885]] aangelegd en uitgebaat door de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen ([[NMVB]]) / Societe National de Chemins de fer Vicinaux ([[SNCV]]). Het netwerk was op zijn hoogtepunt 5000 km. lang. In [[1991]] werd dit bedrijf opgedeeld in [[De Lijn]] (Vlaanderen) en de [[TEC]] (Wallonië). De huidige [[Kusttram]] en de premetro van Charleroi zijn hier uit voortgekomen.

Stadstrams zijn er nu nog in [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]], [[Gent]] en [[Brussel (stad)|Brussel]]. Vroeger waren die ook te vinden in onder andere [[Brugge]], [[Charleroi]], [[Luik (stad)|Luik]] en [[Verviers]].

In februari 2007 is het plan gelanceerd voor een tramlijn tussen [[Hasselt_(België)|Hasselt]] en Maastricht. Maar zoals met de meeste plannen voor interlokale tramlijnen ging het uiteindelijk niet door.

==Trams in Nederland==
<!-- {{wrapper}}
|[[Afbeelding:tram_Amsterdam.jpg|thumb|right|[[Combino]] in [[Amsterdam]]]]
|-
|[[Afbeelding:tram_Den_Haag.jpg|thumb|right|[[GTL]] in [[Den Haag]]]]
|-
|[[Afbeelding:Citadis_Buiten.jpg|thumb|right|[[Citadis]] in [[Rotterdam]]]]
|-
|[[Afbeelding:Lightrail_Gouda.jpg|thumb|right|Lightrail-materieel te [[Gouda]]]]
|} -->
In Nederland zijn drie steden met een stadstrambedrijf te vinden:

*Amsterdam ([[Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam|GVB]]; zie ook [[Amsterdamse tram]])
*Den Haag ([[HTM Personenvervoer|HTM]]; zie ook [[Haagse tram]])
*Rotterdam ([[Rotterdamse Elektrische Tram|RET]]; zie ook [[Rotterdamse tram]])

Museumdiensten op het stadstramnet worden gereden in Den Haag ([[Haags Openbaar Vervoer Museum]]) en Rotterdam ([[Rotterdamse Museumtrams|RoMeO]]; [[Tramlijn 10 (Rotterdam)|tramlijn 10]] en [[Tramlijn 11 (Rotterdam)|tramlijn 11]]). 

Lijnen met een sneltrambedrijf:
*Utrecht – Nieuwegein/IJsselstein: [[Utrechtse sneltram]] 
*[[Amstelveenlijn]]: deel van de [[Amsterdamse metro]] ([[metrolijn 51|lijn 51]]) en de Amsterdamse tram ([[Tramlijn 5 (Amsterdam)|lijn 5]])
*Alexanderlijn: deel van de [[Rotterdamse metro]] ([[Calandlijn]])
*Den Haag Centraal – Zoetermeer: deel van de Haagse tram ([[RandstadRail]]lijnen 3 en 4)
*Den Haag Centraal – Rotterdam Hofplein: deel van de Rotterdamse metro (RandstadRail [[Erasmuslijn]], vanaf september 2008: Den Haag Centraal – Rotterdam Centraal – Slinge)

Museumtramlijnen:
*Amsterdam – Amstelveen ([[Electrische Museumtramlijn Amsterdam]], wettelijk geen tramweg maar een [[lokaalspoorweg]])
*Arnhem ([[Tramlijn Nederlands Openluchtmuseum]])
*Ouddorp ([[Stichting voorheen RTM|RTM]])
*Katwijk ([[Stoomtrein Valkenburgse Meer|SVM]])

{{Zieook|[[Lijst van Nederlandse tramlijnen]]}}

===Houten===
[[Houten]] heeft tussen 2002 en 2008 de kortste tramlijn van Nederland gehad. De 1,9 km lange lijn liep parallel aan de spoorlijn [[Utrecht Centraal|Utrecht]] – [[Station 's-Hertogenbosch|'s-Hertogenbosch]] en verbondt [[station Houten]] met [[station Houten Castellum|Houten Castellum]]. De lijn was van tijdelijke aard en een voorschot op de spoorverdubbeling op eerdergenoemd spoorbaanvak. Omdat een extra stop met de stoptrein niet in te leggen was op dit drukke baanvak heeft men besloten op een extra spoor voorlopig een tram te laten rijden. De tram was eigendom van [[HTM Personenvervoer|HTM]] en werd verhuurd aan [[Nederlandse Spoorwegen|NS]] Reizigers. Aanvankelijk werd de tram bestuurd door personeel van de HTM, vervolgens door personeel afkomstig van het [[GVU|Gemeente Vervoerbedrijf Utrecht]], en daarna door NS-personeel.

===RijnGouwelijn===
Als eerste onderdeel van de [[RijnGouwelijn]] werden er vanaf voorjaar [[2003]] [[Zweden|Zweedse]] A32-trams ingezet op het baanvak [[Gouda]] – [[Alphen aan den Rijn]]. Deze proef van HTM en NS Reizigers moest uitwijzen of het mogelijk is trams ("[[lightrail]]"-voertuigen) in te zetten tussen conventionele reizigerstreinen ("heavy rail"). De proef was het begin van de Rijn-Gouwelijn (RGL), een lightrailproject waar trams op NS-spoor rijden tot NS-[[station Leiden Lammenschans]] en vandaar de straat op gaan door de binnenstad van [[Leiden]] en dan verder als sneltram door naar [[Katwijk aan Zee]], met een aftakking naar [[Noordwijk aan Zee]]. Het plan was gebaseerd op het tram-treinsysteem van [[Karlsruhe (stad)|Karlsruhe]].

In 2012 werd het hele project afgeblazen.

===Kolibri Groningen===

{{Main|RegioTram Groningen}}

In de stad [[Groningen (stad)|Groningen]] bestonden vergevorderde plannen voor het aanleggen van een stadstramnet. De naam voor dit project was [[Kolibri (openbaar vervoer)|Kolibri]], later Regiotram.

De eerste lijn zou tussen 2010 en 2014 aangelegd worden tussen het [[Station Groningen|Hoofdstation]], de binnenstad, het [[Station Groningen Noord|Noorderstation]] en het universiteitscomplex [[Zernikecomplex|Zernike]] aan de noordrand. Later zouden nog lijnen volgen in oostelijke richting naar [[Meerstad (Groningen)|Meerstad]], in noordelijke richting naar het [[Kardinge]]complex en in zuidelijke richting naar het [[Martini Ziekenhuis]].

De provincie Groningen streefde bij de plannen naar een aansluiting van de tramlijnen op het spoor bij het Hoofdstation, zodat de trams als 'regiotram' verder kunnen rijden naar dorpen en steden in de omgeving. De eerste tramlijn zou volgens plan aangesloten worden op de nieuwe treinverbinding Groningen – Hoogezand – [[Veendam (plaats)|Veendam]]. 

Het Kolibriproject werdt mede gefinancierd uit de compensatiegelden voor het niet aanleggen van de [[Zuiderzeelijn]].

Toch werd ook dit project in 2012 afgeblazen.

==Trams in België==
<!-- {{wrapper}}
|[[Afbeelding:83mennekens.jpg|right|thumb|[[Brusselse tram]]]]
|-
|[[Afbeelding:Kusttram.jpg|right|thumb|[[Kusttram]] te [[Oostende]]]]
|-
|[[Afbeelding:Asvi.jpg|right|thumb|[[Museumtram]] van de [[ASVi]]]]
|} -->
In [[België]] zijn vijf trambedrijven te vinden, waarvan er twee overblijfselen zijn van een streektramnet. In [[Brussel (stad)|Brussel]] rijdt men op [[normaalspoor]]. De andere trambedrijven rijden op [[meterspoor]]. De bovenleidingspanning is 600 [[Volt (eenheid)|volt]].

*Zie ook: [[Lijst van tramsteden in België]]

===Stadstrams===
*[[Antwerpse tram|Antwerpen]]
*[[Brusselse tram|Brussel]]
*[[Gentse tram|Gent]]

===Vlaamse Kust===
De [[Kusttram]] is een overblijfsel van de buurtspoorwegen zoals die vroeger in heel België te vinden waren. De tramlijn loopt van [[Knokke]] via [[Oostende]] naar [[De Panne]].

=== Charleroi en omgeving ===
In [[Charleroi]] ligt nog een restant van de voormalige buurttram in [[Henegouwen]] gecombineerd met [[premetro|premetrotunnels]]. De exploitant is [[TEC]] (Transport en Commun).

Het grootste deel van de lijnen wordt als premetro geëxploiteerd, maar van de oude lijnen 88/89 wordt op het deel tussen Pétria een [[Anderlues]] over de oude tramlijn gereden. Ook de lijn van Beaux-Arts tot het depot in [[Jumet]] is een oude tramlijn. Jarenlang werd deze alleen gebruikt voor het vervoer van trams tussen het metronet en het depot, maar sinds 2013 wordt deze lijn tot aan [[Gosselies]] ook weer voor reizigersvervoer geëxploiteerd. Deze lijn volgt voor het grootste deel het [[tracé]] van de Brusselsesteenweg.

===Museumtrams===
* [[Tram van Han]]
* [[ASVi]] ([[Thuin]])

===Toekomstplannen===
Al vele jaren zijn/waren er plannen om in het Belgische deel van [[Limburg (Belgische provincie)|Limburg]] een net aan te leggen dat zou bestaan uit drie [[interurban|interlokale tramlijnen]].<ref>B.A. Schenk, M.R. Van den Toorn, Trams 2008. Uitgeverij Alk BV - ISBN 978-90-6013-475-7 pagina 57-58</ref> De lijnen zouden deels infrastructuur van oude spoorwegen gebruiken, zodat men van een [[tram-train]] kan spreken. Er waren drie lijnen gepland, waarvan er twee over de grens naar [[Nederland]] zouden doorrijden: 
*[[Hasselt (België)|Hasselt]] – [[Lanaken]] – [[Maastricht]]  zie [[Tram Hasselt - Maastricht]])
*[[Hasselt (België)|Hasselt]] – [[Diepenbeek]] - [[Genk]] – [[Maasmechelen]] – [[Sittard]] 
*[[Hasselt (België)|Hasselt]] – [[Zonhoven]] – [[Houthalen]] – [[Helchteren]] – [[Neerpelt]] – [[Overpelt]] – [[Lommel]] 

Er is in mei 2008 ook een studie afgerond voor 3 nieuwe trajecten<ref>Lichte trein voor Puurs-Antwerpen, De Standaard, 21 mei 2008</ref>. Het traject [[Gent]] – [[Maldegem]], het traject [[Brugge]] – [[Zeebrugge]]/[[Lichtervelde]] en het traject [[Antwerpen Centraal]] – [[Puurs]]. Het zou gaan om voertuigen die korter zijn dan een gewone trein, met een vloer die lager is en de wielen zo gevormd dat ze zowel op tram- als op treinsporen kunnen rijden. Dit zou ook aangeduid kunnen worden als [[tram-train]], [[lightrail]] of [[lighttrain]].

Uiteindelijk gingen alle bovengenoemde en nog veel meer andere plannen niet door, of zijn zogenaamd nog steeds in studie anno 2024. Er komt weinig of niets van terecht.

Vanuit Frankrijk zijn er plannen om een tramlijn door te trekken vanuit [[Valenciennes]] (zie [[Tram van Valenciennes]]) naar het Belgische [[Quiévrain]] ([[Henegouwen]]).<ref>Ibidem: Trams 2008 - pagina 150</ref> Deze plannen zijn nog tamelijk vaag, en hebben geen concrete streefdatum.

== Trams in Duitsland ==
In [[Duitsland]] zijn er zo'n 60 trambedrijven. In sommige Duitse steden is het tramnet gedeeltelijk verbouwd tot [[Stadtbahn (lightrail)|Stadtbahn]], een kruising tussen [[metro (vervoermiddel)|metro]] en [[sneltram]]. Zie [[Lijst van tramsteden in Duitsland]].
Karlsruhe heeft naast een tramnet ook het grootste tram-train netwerk van Duitsland; het is ruim 500 km. lang. 
Diverse andere steden hebben nog interlokale lijnen.

== Trams in Frankrijk ==
In [[Frankrijk]] waren er in de eerste helft van de [[20e eeuw]] tientallen trambedrijven. Na [[1966]] waren er in nog slechts drie steden trams overgebleven ([[Rijsel]], [[Saint-Étienne]] en [[Marseille]]). Sinds de [[jaren tachtig]] zijn er diverse nieuwe trambedrijven opgericht en in [[2005]] was het aantal weer tot twaalf gestegen. Er zijn thans nog vier nieuwe trambedrijven in aanleg. Daarna zijn er nog vele lijnen en bedrijven bij gekomen. <br> 
Zie: [[Lijst van tramsteden in Frankrijk]].

== Weetjes over trams ==

*De eerste rit met een elektrische tram was tussen [[Berlijn]] en Groß Lichterfelde op 16 mei [[1881]]. <ref>[http://www.berliner-verkehrsseiten.de/strab/Geschichte/Lichterfelde/lichterfelde.html Over de éérste [[Elektrische Tram]] ter wereld]</ref>
*De oudste nog in normale dienst zijnde trams zijn de motorwagens 1 en 2 van Manx Electric Railway ([[Isle of Man]]). Ze dateren uit [[1893]] en zijn in dienst op 28,5 lange interlokale lijn tussen Douglas en Ramsey.
*Het grootste tramnet ter wereld vindt men in de Russische stad [[Sint-Petersburg]]. In [[2002]] had het stadstramnet een totale lengte van 691 km, dat komt neer op 64 verschillende lijnen. Het net wordt bediend door 2402 trams - ook een record. Vroeger had [[Wenen]] het grootste tramnet.
*De langste tramreis is die van St. Tönis ([[Krefeld]]) naar [[Witten (Duitsland)|Witten]], in [[Duitsland]]. De route is 105,5 km lang en kan in ongeveer 5,5 uur (met acht overstappen) afgelegd worden.
*De langste tramreis zonder overstappen kan men ondernemen door de [[Kusttram]] ([[Knokke]] - [[Oostende]] - [[De Panne]]) in [[België]] te nemen. Met 60 haltes op een lijn van 67 kilometer lengte is dat lange tijd de langste tramlijn ter wereld geweest.

==Zie ook==

<!-- {{wrapper}}
|[[Afbeelding:Marijnke.jpg|thumb|Toeristische [[stoomtram]] in [[Katwijk (Zuid-Holland)|Katwijk]]]]
|-
|{{Portaal|Openbaar vervoer}}
|} -->
{{Galerij|Trams}}
{{wikt klein}}
* [[Lijst van tramsteden in Nederland]]
* [[Paardentram]]
* [[Stoomtram]]
* [[Elektrische Tram]]
* [[Elektrische Tractie]]
* [[Light Rail]]
* [[Lighttrain]]

== Externe links ==
* [http://www.digitaletram.nl/ Nieuws en actuele foto's van trams in Nederland]
* [http://homepages.cwi.nl/~dik/nederlands/openbaar_vervoer/mat/ Nederlands tram- en spoormaterieel]
* [http://e.webring.com/hub?ring=tram Tram- en trolley WebRing]
* [http://www.railmusea.nl/ Railmusea]
* [http://www.railmonumenten.nl/ Railmonumenten]
* [http://www.nvbs.com/ Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS)]
{{Commonscat|Tram}}
{{Bron|bronvermelding=
<div class="plainlinks">
*Borgdorff, ir. D.A. & mr.dr. H.D. Ploeger (2000) ''Compilatie HTM Light Rail Vehicle GTL8'', Den Haag: Vereniging de Haagsche TramVrienden - ISBN 90-9013935-4
{{References}}</div>   
}}
{{Navigatie elektrische trams en metro's Nederland}}
{{Navigatie vervoermiddelen}}

[[Categorie:Tram| ]]
[[Categorie:Personenvervoer]]
[[Categorie:Railvervoer]]
[[Categorie:Openbaar vervoer]]
[[Categorie:Openbaar vervoer in België]]
[[Categorie:Openbaar vervoer in Nederland]]