Brontekst bekijken van Tibet

[[Bestand:Flag of Tibet.png|275px|right]]
{{Infobox Tibetaanse namen
| afbeelding=Historic Tibet Map.png
| onderschrift=De oranje lijn is de grens van historische Tibet. Etnisch is hier het merendeel Tibetaan
| Tibetaans=བོད་
| TibPinyin=
| Wylie=bod
| TChinees=西藏
| VChinees=西藏
| HanyuPinyin=Xīzàng
| Mongools=Төвд
| Anders=
}}
[[Bestand:Below Chagpori - 1993 lo-res.jpg|{{Largethumb}}|Beneden de berg [[Chogpori]], [[Lhasa]]]]

'''Tibet''' ([[Tibetaans]]: བོད་, [[wylie]]: ''bod''; uitspraak: ''bö'') is een geografisch gebied en een voormalige zelfstandige [[staat]] op het [[Tibetaans Hoogland]]. Het heeft historisch een eigen [[Tibetanen|volk]], [[Tibetaanse cultuur|cultuur]], [[Tibetaans|taal]] en twee religies: de [[bön]] en het [[Tibetaans boeddhisme]]. Sinds de [[invasie van Tibet]] van 1950-51 behoort het tot de [[Volksrepubliek China]] en is het staatkundig verdeeld over een aantal [[Provincies van China|Chinese provincies]], waaronder de gehele [[Tibetaanse Autonome Regio]] en delen van [[Sichuan]] en [[Qinghai]]. Cultureel worden ook [[Ladakh]] en [[Sikkim]] in [[India]], [[Bhutan]] en sommige delen van [[Nepal]] tot Tibet gerekend.

De Tibetaanse Autonome Regio grenst in het zuiden en westen aan Nepal, Bhutan, [[Myanmar]] en de [[Lijst van staten en territoria van India|Indiase deelstaten]] [[Jammu en Kasjmir (staat)|Jammu en Kasjmir]] en [[Himachal Pradesh]], [[Sikkim]], [[Arunachal Pradesh]]. Van noord naar oost grenst het aan de provincies [[Sinkiang]] ([[Turkestan]]), [[Gansu]], [[Sichuan]] en [[Yunnan]].

Tot 1950, toen het [[Volksbevrijdingsleger]] Tibet binnenviel, was Tibet een onafhankelijk land, met een [[theocratie|theocratische]] [[Regering van historisch Tibet|regering]]. In de uithoeken van Tibet was de macht in handen van lokale [[krijgsheer|krijgsheren]]. Voor 1950 was de belangrijkste religieus en politiek leider de veertiende [[dalai lama]] [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]]. In 1959 vluchtte hij naar [[India]], waar hij tot de democratische hervormingen van 2000 de [[Tibetaanse regering in ballingschap|regering in ballingschap]] leidde.

==Geografie==
[[Bestand:Tibet satelliet.jpg|thumb|Satellietfoto Tibet]]
Tibet is zeer hooggelegen: het zuiden van Tibet ligt in de [[Himalaya]], de rest in het [[Tibetaans Hoogland]]. Het wordt traditioneel opgedeeld in de regio’s [[Kham]] (oosten), [[Amdo (provincie)|Amdo]] (noorden), [[U (Tibet)|U]] (centraal), [[Ngari]] (westen) en [[Tsang]] (zuiden). De laatste drie worden ook wel aangeduid als [[U-Tsang]] of Centraal Tibet en vormen ongeveer de grenzen van de huidige [[Tibetaanse Autonome Regio]]. Hiervan is [[Lhasa]] de hoofdstad. Andere steden zijn [[Shigatse (stad)|Shigatse]], [[Chamdo (stad)|Chamdo]] en [[Nagchu (plaats)|Nagchu]].

==Naam==
De naam Tibet is een [[leenwoord]] van het ''Tubbat'', zoals vroege Arabische geschiedschrijvers het oude koninkrijk noemden. In de Orkhon-inscripties (voorloper van het [[Turks]]) uit de achtste eeuw na Christus sprak men van ''Tüpüt''.

Hoewel [[Etymologie|etymologen]] het in het algemeen eens zijn over de Arabische herkomst van de naam in [[Indo-Europese talen|Europese talen]], zijn ze het niet eens over de oorspronkelijke herkomst van het woord. Sommigen verwijzen naar het Tibetaanse woord ''tö-bhöt'' dat ''Boven Tibet'' betekent, anderen verwijzen naar het [[Turkse talen|Turkische]] ''Töbäd'', waarvan het meervoud ''töbän'' de ''hoogten'' betekent. Nog weer anderen verwijzen naar het Chinese ''Tǔbō'' of ''Tǔfān'', het koninkrijk van de [[Yarlung-dynastie]].

==Bevolking==
[[Bestand:Brahmaputra11.JPG|thumb|Tibetaanse vrouwen]]
[[Bestand:Women in Lhasa.jpg|thumb|left|Winkelende Tibetanen in Lhasa]]
{{Zie hoofdartikel|bevolking van Tibet|Tibetanen}}
Volgens de Chinese [[Volkstelling|census]] van 1996 leefden in de [[Tibetaanse Autonome Regio]] 2,44 miljoen [[Tibetanen]]. Waarschijnlijk leven er inmiddels ook zo’n 2 miljoen etnische [[Han-Chinezen]] in T.A.R., waarbij nog zo'n 200.000 Chinese soldaten moeten worden opgeteld. In de Chinese provincies [[Qinghai]], Sichuan en [[Yunnan]] leven waarschijnlijk meer dan 5 miljoen Tibetanen. Buiten de [[Volksrepubliek China]] leven naar schatting 120.000 Tibetanen die verspreid zijn over de wereld.

In oostelijk Tibet ([[Kham]]) behoren veel inwoners tot de [[Khampa|Khampa’s]], die nauw verwant zijn aan Tibetanen. Andere minderheden zijn [[Lhoba]] en [[Monpa]] in het zuidoosten en de [[Hui (volk)|Hui]] [[moslim]]s, die in de loop der tijd zich als handelaren in Tibet vestigden, net als ze in China deden. Tibetanen zijn ook nauw verwant aan de [[Qiang]] in Sichuan, de [[Ladakhi|Ladakhi's]] uit India en de [[Sherpa (volk)|Sherpa’s]] uit Nepal.

De fysieke gesteldheid van Tibetanen is aangepast aan het leven op grote hoogten, waar zij geen problemen van ondervinden. Niet-Tibetanen daarentegen hebben vaak moeite met de grote hoogte van Tibet. De meeste Tibetanen wonen in dorpen, waardoor er maar weinige grotere steden zijn met een Tibetaanse meerderheid.

==Religie==
[[Bestand:Ladakh Horn Players 0032 tiny.jpg|thumb|[[gelug]]monniken in [[Ladakh]] spelen op [[gyaling]]s]]
[[Bestand:BönLR.JPG|thumb|left|Deel van een [[bön]]-[[levenswiel]]]]
{{Zie hoofdartikel|religie in Tibet}}

===Sjamanistische religie===
Er zijn geen literaire bronnen aanwezig over de aard van de aanwezige [[religie in Tibet]] van voor de [[7e eeuw]]. Voor de kennis van de toen aanwezige religie wordt daarom gebruikgemaakt van een klein, nog toenemend aantal archeologische vondsten<ref>{{en}}Belleza, John Vincent, [http://www.asianart.com/articles/tibarcheo/index.html ''Northern Tibet Exploration {{subst:--}} Archaeological Discoveries of the Changthang Circuit Expedition'']</ref> en daarnaast de aanwezigheid van geloofwaardig materiaal dat beschreven is in latere literatuur en rituelen.

In de oudste geschriften zoals de ''[[Oude Tibetaanse kroniek]]'' en de ''[[Tibetaanse annalen]]'' staan met name verhalen over de eerste Tibetaanse koningen. Daaruit wordt duidelijk dat geloof in het sacrale karakter van de heerser een essentieel onderdeel was, De [[monarch (staatshoofd)|monarch]] was van hemelse oorsprong en nauw verbonden met beschermende godheden die belichaamd werden door met name de bergen van Tibet.<ref>{{en}}Xie, Jisheng (2001) [http://journal.oraltradition.org/files/articles/16ii/Xie_Jisheng.pdf "The mythology of Tibetan Mountain Gods: An Overview", Oral Tradition]</ref> Het heilige karakter van die bergen werd weer geassocieerd met belangrijke functies als bron van water, voeden van water naar rivieren, die het mogelijk maakten in valleien landbouw te bedrijven. In de oudste gevonden manuscripten had deze vaak heel lokale verering van beschermende godheden nog geen eigen naam.

Vaak gebruikt men de naam bön voor deze oude religie.<ref>{{en}}Berzin Alexander (1996) [http://www.berzinarchives.com/web/en/archives/study/history_buddhism/buddhism_tibet/details_tibetan_history/history_early_period_buddhism_tibet/Part_1.html ''The History of the Early Period of Buddhism and Bon in Tibet'']</ref>

[[Rolf Stein]] gebruikte de term ''nameless religion'' voor deze oude sjamanistische religie. Deze term werd vaak door andere [[tibetoloog|tibetologen]] overgenomen.<ref>{{en}}Stein, Rolf (1 juni 1972) ''Tibetan civilisation'', Stanford University Press, pag. 14-20, ISBN 0804709017</ref>

===Bön===
{{Zie hoofdartikel|bön}}
De hedendaagse religie met de naam [[bön]] ziet zich als de rechtstreekse opvolger van de eeuwenoude, vroeger sjamanistische Tibetaanse religie. Alleszins werd deze religie enerzijds door botsingen met het [[boeddhisme]], dat medio [[8e eeuw]] vanuit [[India]] naar Tibet kwam, anderzijds door een sterke (wederzijdse) beïnvloeding met het boeddhisme zo sterk veranderd dat de latere bön vaak als een andere religie wordt gezien als de voorboeddhistische religie of zelfs als een aparte vorm van het [[Tibetaans boeddhisme]] wordt gekwalificeerd.<!---De bön ontstond rond de [[7e eeuw]] en is daarmee ongeveer even oud als het [[Tibetaans boeddhisme]] dat medio [[8e eeuw]] vanuit [[India]] naar Tibet werd overgebracht.---><ref>{{en}}Dagkar, Namgyal Nyima (1998) ''The early spread of Bon'', The Tibet Journal XXIII(4), pag 4-27, in: Mc Kay, Alex (2003) [http://books.google.com/books?id=DVZ0gdBp6u0C&pg=PA511&dq=early+Bon+Tibet ''The History of Tibet"], p. 511, ISBN 978-0700715084</ref><ref>{{en}}Blezer, Henk & Henk W. Bodewitz (2004-2007) [http://www.onderzoekinformatie.nl/en/oi/nod/onderzoek/OND1304672 ''Antecedents of Bon religion in Tibet''], Kern Instituut, Leiden</ref> Sinds de tweede helft van de 20e eeuw wordt de bön door de [[dalai lama]] erkend als een van de belangrijkste spirituele tradities van Tibet.

===Tibetaans boeddhisme===
{{Zie hoofdartikel|Tibetaans boeddhisme}}
Het grootste deel van de bevolking van Tibet hangt het [[Tibetaans boeddhisme]] aan, ook wel het ''[[lamaïsme]]'' en ''tantrisme'' genoemd. Dit is een lokale stroming van het [[boeddhisme]], waarin zowel het [[mahayana]]- als het [[vajrayana]]-boeddhisme beoefend wordt.

Het Tibetaans boeddhisme ontstond met de komst van [[Atisha]] naar Tibet die met zijn belangrijkste leerling [[Dromtön]] de [[kadam]]school stichtte. Belangrijk in de ontwikkeling van het Tibetaanse boeddhisme waren onder andere de vertalingen van Indiase stukken door [[Marpa]] en het stichtende werk van [[Milarepa]] en [[Tsongkhapa]]. Het boeddhisme in Tibet groeide uit tot een groot aantal verschillende scholen die in hoofdzaak kunnen worden onderverdeeld in vier hoofdtradities: [[nyingma]], [[sakya (boeddhisme)|sakya]], [[kagyü]] en [[gelug]]. Sinds de tweede helft van 20e eeuw is de [[bön]] officieel erkend als de vijfde Tibetaans boeddhistische school. Een andere Tibetaans boeddhistische praktijk is de [[kum nye]]. De nyingma kent geen hiërarchische structuur; aan het hoofd van de andere drie staan respectievelijk de [[sakya trizin]], [[karmapa]] en de [[ganden tripa]].

Het Tibetaans boeddhisme onderscheidt zich in een aantal punten van de andere boeddhistische stromingen. Er is bijvoorbeeld een geloof in wedergeboren [[tulku|tulku’s]], ofwel leraren zoals onder meer de [[dalai lama]]. Daarnaast kent het een systeem waarbij geschriften, [[terma|terma's]] genoemd, die worden verborgen om later te worden herontdekt wanneer de wereld er klaar voor zou zijn. Ook gelooft een Tibetaans boeddhist dat de [[Boeddha (verlichte)|Boeddha]] zich in menselijke gedaante kan manifesteren, zoals in [[Padmasambhava]]. Verder is er het geloof dat het bekend is wat er na de dood gebeurt en men de wedergeboorte actief kan beïnvloeden. Hierin is het ''[[Tibetaans dodenboek]]'' van groot belang.

==Geschiedenis==
{{Zie hoofdartikel|kroniek van Tibet}}
De vroegste overleveringen in de [[geschiedenis van Tibet]] bestaan uit [[archeologie|archeologische]] vondsten uit in de [[prehistorie]]. Er zijn onder meer vondsten gedaan van [[Fort (vesting)|forten]] berghellingen uit de [[IJzertijd]] en grafbouwwerken.

===Koningen en intrede boeddhisme (1e millennium)===
[[Bestand:SongstenGampoandwives.jpg|{{Largethumb}}|Songtsen Gampo tussen zijn gemalinnen:<br />[[Bhrikuti]] (l.) en [[Wencheng (prinses)|Wencheng]] (r.)]]
{{Zie ook|Zie ook: [[Lijst van Tibetaanse heersers]]}}

Mythologisch beginnen de geschriften met de [[Lijst van Tibetaanse heersers|koning van Tibet]] [[Nyatri Tsenpo]], wiens leven gedateerd wordt tussen [[126 v.Chr.]] en [[414 v.Chr.]] Voor het bestaan van de eerste zeven mythische koningen zijn geen historische of archeologische bewijzen. Ook de geschriften over de achtste tot en met de zevenentwintigste koning zijn overwegend mythologisch van aard.

In de [[5e eeuw]] bereikte het boeddhisme waarschijnlijk voor het eerst Tibet. In de [[6e eeuw]] hadden de heersers van de [[Yarlung-dynastie]] de regio [[U-Tsang]] grotendeels onder hun heerschappij. Tijdens het bewind van de belangrijke koning [[Songtsen Gampo]] in de [[8e eeuw]] werd Tibet al heel groot rijk en aan het eind van de regering van [[Trisong Detsen]] in de [[8e eeuw]] strekte Tibet zich uit over het tegenwoordige [[Turkestan]], Noord-[[Pakistan]], [[Nepal]] en delen van Noord-[[India]] en China.

Trisong Detsen nodigde de Indiase boeddhist [[Padmasambhava]] uit naar Tibet te komen om het boeddhisme te verspreiden. De eerste kloosters werden gebouwd en aanvankelijk was er onder de aanhangers van de oude Tibetaanse [[bön]]religie veel weerstand tegen de uit India afkomstige boeddhistische zendingsdrang. De dynastie van de koningen van Tibet eindigt bij de 42e koning [[Langdarma]] in [[842]]. Hierna viel het rijk uiteen ten gunste van lokale heersers, maar het boeddhisme bleef zich wel verder verspreiden.

===Lokale heersers, gevolgd door Mongoolse tijd (10e-16e eeuw)===
[[Bestand:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|Kublai Khan]]
{{Zie hoofdartikel|Mongoolse Rijk}}
Vanaf [[1239]] veroverde de Mongoolse leider [[Godan Khan]] gedeeltes van Tibet. Hoewel de Mongolen zich eerst voornamelijk met plunderen bezighielden, raakte de Khan later onder de indruk van de [[sakya (boeddhisme)|sakya's]]. De sakya‘s heersten vanaf [[1260]] als vazallen van de Khan over Centraal Tibet. [[Koeblai Khan]] veroverde in [[1279]] Noord-China, waarna hij zich als de eerste [[Yuan-dynastie|Yuan-keizer]] van China installeerde. Na de val van de [[Yuan-dynastie|Mongoolse keizers]] kregen zowel China als Tibet hun onafhankelijkheid terug.

[[Changchub Gyaltsen]] verjaagde in [[1358]] de sakya’s en werd de eerste nieuwe koning van Tibet. Zijn opvolgers hadden te maken met een nieuwe religieuze macht, de [[gelug]]orde, die rond 1380 gesticht was door [[Tsongkhapa]]. Tsongkhapa’s opvolgers (reïncarnaties) worden de dalai lama’s genoemd. Vanaf het midden van de [[16e eeuw]] werd de groeiende gelugschool ook een politieke factor, toen ze een bondgenootschap met de Mongoolse leider [[Altan Khan]] sloten.

===Dalai lama's, onafhankelijkheid afwisselend met suzereiniteit van de Mantsjoes (1640-1911)===
{{Zie hoofdartikel|dalai lama}}
Gesteund door de Mongolen lukte het de vijfde [[dalai lama]] [[Ngawang Lobsang Gyatso]] in 1640 een einde te maken aan de heerschappij van de [[Tsang-dynastie]]. In tegenstelling tot de tijd van de [[Yuan-dynastie|Yuan-overheersing]] hoefden de dalai lama’s als tegenprestatie voor de militaire steun niet aan het Mongoolse hof te verblijven, zodat ze Tibet sindsdien vanuit de hoofdstad [[Lhasa]] bestuurden. In [[1647]] veroverde Ngawang Lobsang Gyatso [[U-Tsang|Centraal-Tibet]] en werd hij de onbetwiste heerser van Tibet.

Toen hij in [[1682]] stierf wisten zijn persoonlijke adviseurs zijn dood vijftien jaar geheim te houden. Zijn opvolger had echter meer aandacht voor vrouwen en drank, dan voor regeringszaken. Hij werd ontvoerd door Chinese afgezanten en overleed onderweg naar Peking. De dalai lama's hadden sindsdien minder of geen politieke macht; deze lag voornamelijk bij de regenten. Het is onzeker of de jonggestorven dalai lama's in deze periode vergiftigd werden, hoewel hiervoor aanwijzingen lijken te zijn. Als boegbeeld van de gelugtraditie bleven de dalai lama en de [[pänchen lama]] wel steeds van grote religieuze betekenis. In de [[19e eeuw]] verzwakte het keizerrijk van de Mantsjoes (ook wel [[Qing-dynastie]]) die China en Mongolië beheersten. Anders dan de Mongolen echter hadden de Tibetanen nooit belasting aan de Mantsjoes betaald; deze traden alleen op als de Tibetanen onderling slaags raakten, en hebben Tibet nooit werkelijk bezet. De politieke macht lag toen bij de [[Regenten in historisch Tibet|regenten in Tibet]], vooral omdat vrijwel geen dalai lama de volwassen leeftijd bereikte. De Mantsjoes waren daarbij loyaal aan de boeddhistische [[gelug]]-traditie in Tibet en namen er belangrijke elementen uit over.

===Periode van onafhankelijkheid (1912-1951)===
[[Bestand:BMR.86.1.23.3-O-1-.jpg|thumb|De [[Thubten Gyatso|dertiende]] dalai lama]]
{{Zie hoofdartikel|geschiedenis van Tibet (1912-1951)}}
De dertiende dalai lama [[Thubten Gyatso]] regeerde vanaf [[1895]] over Tibet in het geopolitieke veld met [[Brits-Indië]], [[Rusland]] en China, waarbij hij na de Chinese strafexpeditie van [[1910]] en de val van de Qing-dynastie met de [[Xinhai-revolutie]] van [[1911]], zich uiteindelijk onafhankelijk verklaarde door met [[Mongolië]] het [[Verdrag van Urga]] te tekenen. Eind [[1912]] verlieten de laatste Mantsjoetroepen [[U-Tsang|Centraal Tibet]]; in [[Kham]] en [[Amdo (provincie)|Amdo]] bleef het nog lange tijd onrustig. China deed nog verschillende pogingen, maar de Chinese invloed was tot [[1950]] nihil en Tibet was in deze periode [[de facto]] een onafhankelijke [[theocratie]], waarin de [[dalai lama]] zowel politiek als geestelijk de hoogste autoriteit was.

Thubten Gyatso moderniseerde het leger en breidde in de [[1930-1939|jaren '30]] het territorium uit tot [[Lucheng|Dajianlu]] en [[Derge (klooster)|Derge]], gebieden die ook al aan de vijfde dalai lama [[Ngawang Lobsang Gyatso]] hadden toebehoord. De uitbreiding van het leger liep echter stuk op het verzet van de monniken uit de grootste kloosters, die de daarmee gepaard gaande belastingverhogingen weigerden te betalen. Hoewel verschillende hervormingen slaagden, liepen andere vernieuwingen, zoals de uitbreiding van het kleine leger, op de conservatieve geestelijkheid schipbreuk. In [[1933]] overleed de dertiende dalai lama, waarna eerst een regent en daarna de veertiende dalai lama [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]] vanaf 1950 vanaf vijftienjarige leeftijd regeerde.

==Tibet sinds 1950==
{{Zie hoofdartikel|Tibet sinds 1950}}

===Invasie van 1950-51 en de volksopstand in 1959===
 {{Zie hoofdartikel|invasie van Tibet|Opstand in Tibet (1959)}}
Op [[7 oktober]] [[1950]] trok het [[Volksbevrijdingsleger]] Tibet binnen. De [[Tibetaanse regering in ballingschap]], het [[Amerikaans Congres]], militaire analisten waaronder Jane's Defence en een groot aantal [[niet-gouvernementele organisatie]]s zien deze operatie als een invasie.<ref>Operatie is een invasie volgens:
*Government of Tibet in Exile, [http://www.tibet.com/WhitePaper/white1.html The Status of Tibet]
*Resolutie van 21 mei 1991 van het Amerikaanse Congres
* Jane's, [http://www.janes.com/news/security/countryrisk/jir/jir080121_1_n.shtml Reborn supremacy: China's control of Tibetan reincarnation], 21 January 2008
*NGO's, o.a.[http://www.icj.org/news.php3?id_article=3415&lang=en Internationale Juristencommissie], 5 juni 1959, zie ook [[:en:Invasion of Tibet (1950–1951)|Engelse]] bronnenlijst.</ref> De Chinese regering en leiders in de [[Tibetaanse Autonome Regio]] karakteriseren de operatie als een vreedzame bevrijding van de Tibetanen van een [[Feodalisme|feodaal]] systeem van [[lijfeigenschap]].<ref>Bronnen die spreken van een bevrijding van Tibet:
*Goldstein, Melvyn C., [http://books.google.com/books?id=Upwq0I-wm7YC&pg=RA1-PA812&lpg=RA1-PA812&source=web&ots=p6COsCiIQk&sig=D95HGpv3qGfPz6zRv9tmllt6SqE "A History of Modern Tibet"], pp 683-687
*Chinese President Hu Jintao, [http://news.xinhuanet.com/english/20010719/431559.htm Speech tijdens het 50e gedenkjaar], in 2001</ref>

Na een tijdelijke vlucht naar het klooster [[Dungkhar (klooster)|Dungkhar]] in de [[Chumbi]]-vallei keerde de dalai lama terug naar Lhasa; inmiddels hadden zijn afgezanten in Peking het omvangrijke ''[[17 puntenakkoord]]'' ondertekend.<ref name="barraux286-294">{{de}}Barraux, Roland (1995) ''Die Geschichte der Dalai Lamas - Göttliches Mitleid und irdische Politik'', Komet/Patmos, Frechen/Düsseldorf, ISBN 3-933366-62-3</ref> Ondanks zijn bezoek aan [[Mao Zedong]] in 1954, kwam Tibet steeds meer in de wurggreep van Chinese autoriteiten en militairen terecht.<ref name="barraux295-301">{{de}}Barraux, pp. 295-301</ref> In 1959 werd hij uitgenodigd om naar het Chinese militaire hoofdkwartier buiten Lhasa te komen. De uitnodiging ontketende bij de bevolking de angst dat de Chinese autoriteiten hem wilden ontvoeren en omringden met vele duizenden zijn paleis. In deze verwarring ontsnapte de dalai lama naar India, waar hij [[politiek asiel]] kreeg. Vanuit ballingschap in [[McLeod Ganj]] ondernam hij verschillende pogingen om de [[Verenigde Naties]] ertoe te bewegen Tibet weer onder Tibetaans bestuur te brengen. [[Resolutie 1353 Algemene Vergadering Verenigde Naties|Resolutie 1353]] kreeg in 1959 een meerderheid van de [[Algemene Vergadering van de Verenigde Naties|algemene vergadering]], evenals [[Resolutie 1723 Algemene Vergadering Verenigde Naties|Resolutie 1723]] in 1961 en [[Resolutie 2079 Algemene Vergadering Verenigde Naties|Resolutie 2079]] in 1965. Niettemin leidde dit niet tot een verandering van de situatie in Tibet.

In Tibet werd het Chinese militaire apparaat in korte tijd uitgebouwd tot 160.000 manschappen. De tiende [[pänchen lama]], [[Lobsang Trinley Chökyi Gyaltsen|Chökyi Gyaltsen]] werd na een kritische toespraak in 1962 in een heropvoedingsprogramma ondergebracht, die in 1977 werd omgezet naar een [[huisarrest]] in Peking, waaruit hij in 1982 werd vrijgelaten.

===Culturele Revolutie, gevolgd door ontspanning ===
[[Bestand:Stonework for repairs, Drepung.JPG|thumb|Herstelwerkzaamheden van het klooster [[Drepung]]]]
{{Zie hoofdartikel|Culturele Revolutie}}
Vooral de afkeer van Mao tegen [[religie]] leidde tot een gewelddadige orgie tegen het [[boeddhisme]] die Tibet en de rest van China verscheurde. Duizenden [[Lijst van Tibetaanse kloosters|Tibetaanse kloosters]] werden door Chinese soldaten aangevallen, geplunderd en vernietigd. De [[centralisme|centrale]] Chinese regering ontwikkelde de verbouwvisie van [[tarwe]] en [[rijst]] in plaats van [[gerst]], wat vanwege het Tibetaanse klimaat mislukte en uitliep op hongersnoden. Eeuwenoude boeddhistische geschriften werden verbrand of als [[toiletpapier]] gebruikt. Het grootste deel van het culturele erfgoed ging verloren.

Na de dood van Mao in 1976 kwam [[Deng Xiaoping]] aan de macht en kwamen er berichten van ontspanning uit China. Deze periode luidde een tijd in, waarin verschillende Tibetaanse delegaties naar Tibet afreisden. De dalai lama reisde in 1979, 1981 en 1984 naar de Verenigde Staten en sprak op 21 september 1985 in het [[Capitool (Washington D.C.)|Capitool]] een verklaring uit die sindsdien door het leven gaat als een vredesplan en een regeringsprogramma van vijf punten.<ref name="barraux302-314">{{de}}Barraux, pp. 302-314</ref>

===Opstanden van 1987-1993 en 2008===
[[Bestand:2008 Olympic Torch Relay in SF - Embarcadero 49.JPG|thumb|[[Fakkeltocht Olympische Spelen 2008|Fakkeltocht]] door [[San Francisco]]]]
{{Zie hoofdartikel|opstand in Tibet (1987-1993)|opstand in Tibet (2008)}}
De ontspanning van de [[1980-1989|jaren '80]] en het sterven van de dalai lama bezielde in [[Lhasa]] de vrijheidsdroom; de autoriteiten in Peking spraken echter van [[separatisme]]. Tussen 1987 en 1993 ontstonden er [[opstand in Tibet (1987-1993)|opstanden in Tibet]], met als toppunt 1989, nadat de pänchen lama volgens verdachte omstandigheden overleed. De Chinese autoriteiten sloegen deze opstanden en het [[Tiananmen-protest]] in juni 1989 bloedig neer, waarmee er een einde kwam aan de opening voor meer vrijheid in Tibet. In 1989 ontving de dalai lama de [[Nobelprijs voor de Vrede]] voor zijn streven naar vrijheid voor de Tibetanen, omdat hij altijd was blijven pleiten voor strikte [[geweldloosheid]].<ref name="barraux302-314" />

In 2008 ontstonden er opnieuw grote [[opstand in Tibet (2008)|onlusten van Tibet]], in aanloop op de [[Olympische Zomerspelen 2008|Olympische Zomerspelen]]. Tibet-organisaties verstoorden onder meer de [[Fakkeltocht Olympische Spelen 2008|olympische fakkeltocht van dat jaar]] in verschillende landen.

==Mensenrechten in Tibet, voor en na de invasie==
[[Bestand:Daumenschraube1.jpg|thumb|Europese [[duimschroef]]]]
[[Bestand:TibetChina.jpg|thumb|Satire over Chinese dominantie in Tibet]]
{{Zie hoofdartikel|mensenrechten in Tibet}}
Voor de Chinese invasie, was de Tibetaanse samenleving streng hiërarchisch georganiseerd. Er was een vorm van [[lijfeigenschap]] en [[horigheid]] en zonder toestemming van de lijfeigenaar, mochten lijfeigenen het hof niet verlaten. Er werden draconische straffen uitgedeeld en op soms kleine vergrijpen kon een straf staan van al honderd zweepslagen. Andere straffen waren verminking van het lichaam, bijvoorbeeld door de ogen uit te steken of oren, neuzen, armen en benen af te snijden. Ook werden langzame [[martelen|martelmethoden]] uitgevoerd die uiteindelijk leidden tot de dood. Een voorbeeld hiervan is de ''stenen hoed'': hierbij kreeg het slachtoffer steeds meer stenen op het hoofd gestapeld, totdat uiteindelijk de oogbollen uit de kassen plopten.<ref name="Panorama">{{de}}Goetz, John & Jochen Graebert (20 november 1997) [http://daserste.ndr.de/panorama/archiv/1997/erste6852.html ''Verklärt, verkitscht - Hollywood feiert den Dalai Lama''], Nord Deutsche Rundfunk, reportage in ''Panorama'' (met video)</ref><ref>{{nl}}Westerlaken, Nell (18 januari 2009) [http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article816170.ece/Doordringen_tot_het_hart_van_Tibet ''Doordringen tot het hart van Tibet''], Volkskrant</ref>

De situatie van de [[rechten van de mens|mensenrechten]] in Tibet was in de eerste decennia na de overname van het bestuur door China repressief en tijdens de [[Culturele Revolutie]] zeer destructief. De [[Tibetaanse regering in ballingschap]] noemt een erg hoog aantal doden, dat sinds de [[invasie van Tibet]] in 1950-51 zou zijn gevallen als gevolg van [[hongersnood]] en [[geweld]] door de Chinese autoriteiten, van 1,2 miljoen. [[Patrick French]] en [[Warren W. Smith]] berekenden dit aantal opnieuw en kwamen tot een voorzichtige schatting dat het ca. 400.000 Tibetaanse slachtoffers moeten zijn geweest.<ref>{{en}}French, Patrick (2003) ''Tibet, Tibet, a personal history of a lost land'' pag. 278-282, Borzoi Books, Alfred A. Knopf, New York. ISBN 1-4000-4100-7</ref><ref>{{en}}Smith, Warren W. (1996) ''Tibetan Nation: A history of Tibetan Nationalism and Sino- Tibetan Relations'', Boulder, Westview Press, ISBN 0813331552</ref>

In China wordt aan het begin van de [[21e eeuw]] nog steeds gemarteld in gevangenissen. De meest voorkomende martelmethoden zijn misbruik van [[handboeien]], [[voetboeien]] en [[duimschroef|duimschroeven]]; het toedienen van [[elektriciteit]] met een [[stroomstootwapen]]; ophanging aan op de rug vastgebonden handen in combinatie met [[voetverbranding]] door [[Steenkool|kolen]] of [[chilipoeder]] onder de voeten aan te steken; blootstelling aan extreme koude of warme temperaturen; zwaar lichamelijke [[dwangarbeid]]; inzet van [[vechthond]]en; [[seksueel misbruik|seksuele dwang]]; opsluiting in een [[isoleercel]]; het tonen van video's van foltering van andere gevangenen; [[urineren]] in de mond; gedwongen afname van [[bloed]] en ander [[lichaamsvocht]]; [[Mishandeling|afranseling]]; en andere marteltechnieken.<ref name="US-StateDept">{{en}}Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (8 maart 2006) [http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61605.htm#tibet Tibet Country Report on Human Rights Practices for 2005]</ref><ref name="TCHRD-Kuxing">{{de}}[[Tibetaans centrum voor mensenrechten en democratie]], ''Kuxing - Folter in Tibet'', Longtai Verlag, Giessen, ISBN 978-3-938946-11-4</ref><ref>{{de}}Internationale Gesellschaft für Menschenrechte, [http://www.igfm.de/Foltermethoden-in-der-VR-China.908.0.html ''Häufige Folter- und Misshandlungsmethoden in der VR China'']</ref>

Op [[8 maart]] [[2006]] werd een rapport uitgebracht door het [[Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor Affairs]] dat deel uitmaakt van het [[United States Department of State|Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken]] en waarin de mensenrechtensituatie van dat moment werd beschreven. Het rapport schrijft onder meer over [[moord|beroving van het leven]], [[martelen|marteling]], omstandigheden in de [[gevangenis]]sen, [[willekeurige gevangenneming]], [[politiek gevangene|politieke gevangenen]], [[recht op een eerlijk proces]], [[godsdienstvrijheid]], [[vrijheid om te reizen]], [[Officiële etnische groepen van de Volksrepubliek China|etnische minderheden in China]] en de bescherming van [[cultureel erfgoed]].<ref name="US-StateDept"/>

==Status van Tibet==
[[Bestand:Asien Bd1.jpg|thumb|Status van Tibet in 1890 volgens [[Meyers Konversations-Lexikon]], als onderdeel van het [[Chinees Keizerrijk]]]]
{{Zie hoofdartikel|debat over de status van Tibet}}
Sinds de [[invasie van Tibet]] in 1950 is er een [[debat over de status van Tibet|debat gaande]] over de status van Tibet.

Volgens de Chinese regering vormde Tibet al honderden jaren een onderdeel binnen de [[soevereiniteit]] van China en was het tussen 1913 en 1950 een opstandige provincie, totdat het [[Volksbevrijdingsleger]] van [[Mao Zedong]] het met de [[invasie van Tibet]] in 1950-51 bevrijdde van de [[horigheid]].

Volgens de [[Tibetaanse regering in ballingschap]] was Tibet onafhankelijk vanaf 1640, en in religieus opzicht al veel eerder. Het was zeker geen vazalstaat van China; als het gaat om buitenlandse vorsten die invloed op Tibet hadden, dan zouden de Mongolen veel betere papieren hebben gehad. Zij bestrijdt de visie van China, door te stellen dat de Mantsjoes helemaal geen Han-Chinezen waren, en dat dezen alleen incidenteel, zoals bij de verdrijving van de [[Nepal]]ese [[Gurkha|Gurkha's]] eind [[18e eeuw]], militair hadden ingegrepen. Vanaf 1895 regeerde de dertiende dalai lama Tibet, en al bij begin van zijn regering beschouwde hij Tibet als een onafhankelijk land. Ook wordt erop gewezen dat de kantoren van de diverse landen in Lhasa van vòòr 1951, in de praktijk ambassades waren, waar voor niet-Tibetanen verblijfsdocumenten werden uitgeschreven.

Toen de [[Xinhai-revolutie]] in 1911 de val van de [[Qing-dynastie]] en daarmee [[Chinees Keizerrijk]] inluidde, keerde de gevluchte dertiende [[dalai lama]] [[Thubten Gyatso]] terug naar Tibet, verbande alle Chinezen en riep in februari 1913 de [[Onafhankelijkheid (staatkunde)|onafhankelijkheid]] uit. Hij zette dit kracht bij door in dezelfde maand het [[Verdrag van Urga]] te sluiten met [[Mongolië]], waarin ze elkaar als onafhankelijke staten erkenden. Voor sommige wetenschappers is dit het moment, dat Tibet de facto onafhankelijk werd van China; maar het lijkt niet waarschijnlijk dat het zwakke Mantsjoebewind, dat Tibet nooit werkelijk heeft bezet noch er belastingen heeft geheven, als een serieuze voorloper van de huidige Chinese overheersers moet worden gezien. In elk geval voerde [[Thubten Gyatso]] nu [[Geschiedenis van de valuta van Tibet|Tibetaanse valuta]], een [[vlag van Tibet]] en [[postgeschiedenis van Tibet|Tibetaanse posterijen]] in.

==Tibetaanse diaspora==
[[Bestand:Domaro en McLeod Ganj.jpg|thumb|[[Hill station]] [[McLeod Ganj]], sinds 1960 de woonplaats voor [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]] en veel andere ballingen]]
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse diaspora}}
Sinds 1950 vluchtten meer dan 100.000 Tibetanen naar het buitenland. Velen bezweken aan verwondingen en barre weersomstandigheden tijdens de vlucht die meestal liep via het [[Himalaya]]-gebergte. Vervolgens werd bij aankomst het hoogteverschil, de verandering in klimaat en het verschil in voedsel veel vluchtelingen fataal, waaronder voornamelijk kinderen.<ref name="whatabout-exile">{{en}}What about Tibet, [http://www.whatabouttibet.com/exile.html ''Tibetans in Exile'']</ref><ref name="Exile as challenge">{{en}}Bernstorff, Dagmar & Hubertus von Welck (2003) [http://books.google.nl/books?id=eR6qa-BQ8p0C&dq=tibetans+bhutan+exile&source=gbs_summary_s&cad=0 ''Exile as challenge - The Tibetan diaspora''], ISBN 978-8125025559, pag. 132-142, 192-193</ref>

De Tibetaanse ballingsoorden groeiden na verschillende generaties uit en er ontstonden op verschillende plaatsen in voornamelijk [[India]] en [[Nepal]] stadsdelen of steden die bevolkt worden door nagenoeg alleen nazaten of nieuwe vluchtelingen. Ze bouwden hier een religieus en cultureel leven op, met nieuwe vestigingen van de grote kloosters in Tibet, scholen en instituten. Ook in Nederland en België ontstonden er Tibetaans boeddhistische centra, zoals het [[Tibetaans Instituut]] en het [[Maitreya Instituut]] en het [[lijst van Tibetaanse kloosters|klooster]] [[Karma Deleg Chö Phel Ling]].

==Tibetaanse cultuur==
[[Bestand:Tibetan censer Asian Art Museum SF.JPG|thumb|[[Tibetaans wierook]]vat]]
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse cultuur}}
De Tibetaanse cultuur ontwikkelde zich binnen specifieke [[aardrijkskunde|geografische]] en [[Klimatologie|klimatologische]] omstandigheden van Tibet, zoals de grote [[Hoogte (geografie)|hoogte]], korte [[vegetatieperiode]] en koude [[temperatuur]]. De cultuur in Tibet bestaat voor een deel uit [[nomade]]ncultuur. Hoewel het invloeden kent van de omliggende regio's in [[India]], [[Vasteland van China|China]] en [[Mongolië]], heeft het gezien de afgelegen ligging en de ontoegankelijkheid een onderscheiden lokale cultuur opgebouwd. Van grote invloed is de introductie van het [[Tibetaans boeddhisme]] geweest aan het eind van het [[1e millennium]]. Deze werkt door in de kunst, literatuur en muziek. Een andere belangrijke invloed kwam van de traditionele [[bön]]religie.

===Architectuur===
[[Bestand:Norbulingka.jpg|thumb|[[Norbulingka]]-paleis]]
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse architectuur}}
[[Architectuur]] in Tibet bevat [[China|Chinese]], [[India]]se en [[Mongolië|Mongoolse]] invloeden en is een weerspiegeling van Tibetaans boeddhistische tradities. Op bijna elke [[gompa]] is in Tibet een [[gebedsmolen]] samen met twee [[Hertachtigen|herten]] of [[Draak (fabeldier)|draken]] te vinden. Het ontwerp van de Tibetaanse [[chörten]] kan verschillen van rondachtige muren in [[Kham]] tot rechthoekige muren in [[Ladakh]].

Vanaf [[1994]] werden drie Tibetaanse bouwwerken uitgeroepen tot [[Werelderfgoed]]. Dit waren het [[Potala|Potala-paleis]]en de kloostertempel [[Jokhang]], beide uit de [[7e eeuw]], en het [[18e eeuw]]se zomerpaleis van de dalai lama, [[Norbulingka]]. Het Potala-complex omvat de witte en rode paleizen en nevengebouwen.

===Kunst===
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse kunst}}
Tibetaanse kunst bestaat vooral uit religieuze kunst dat beïnvloed is door het Tibetaans boeddhisme. Voor een groot deel bestaat het uit [[relikwie]]ën zoals beeldjes, [[Thangka (kunstwerk)|thangkaschilderingen]] of [[mandala|mandala's]] van [[Gautama Boeddha|Boeddha]], [[bodhisattva|bodhisattva's]] of van de [[vajra]]. Veel Tibetaans boeddhistische kunst maakt onderdeel uit van de beoefening van [[tantra (geschrift)|tantra's]].

De [[hedendaagse Tibetaanse kunst]] wordt voornamelijk voortgebracht door Tibetanen in ballingschap. Deze kunststroming onderscheidt zich van traditionele Tibetaanse kunst doordat de religieuze invloed minder sterk of geheel verdwenen is. Ook zijn er invloeden van andere kunststijlen waarneembaar.

===Muziek===
[[Bestand:Street musician Xigatse 1993.JPG|thumb|Dramyenmuzikant in [[Shigatse (stad)|Shigatse]]]]
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse muziek}}
In de traditionele Tibetaanse muziek worden [[muziekinstrument]]en bespeeld uit de eigen regio, waaronder de [[dramyen]], [[dungchen]] en de [[gyaling]].

Een traditie die teruggaat naar de [[12e eeuw]] is de ''lama Maní'', ofwel de vertelling van boeddhistische [[parabel]]en door gebruikmaking van zang. Deze liederen werden uitgevoerd door wandelende verhalenvertellers die van dorp naar dorp reisden. Deze verhalen putten ze uit hun eigen, vaak bescheiden herkomst. Een andere vorm van klassieke muziek die nog steeds bij speciale rituelen en ceremonies wordt opgevoerd is [[gar (muziekstijl)|gar]]. Verder is de [[a capella]]stijl [[lu (muziek)|lu]] in zwang en zijn er epische troubadours die het beroemde [[Epos van koning Gesar]] voordragen.

Tibetaanse muziek heeft enerzijds effect gehad op [[westerse muziek]], in het bijzonder op [[New age (muziek)|new age]]. De eerste mengeling hiervan was ''Tibetan Bells'', een release uit 1971 van [[Nancy Hennings]] en [[Henry Wolff]]. Verder hielp de soundtrack van [[Kundun (film)|Kundun]] van [[Philip Glass]] mee, aan een betere bekendheid van Tibetaanse muziek buiten Tibet. Andersom, hadden buitenlandse stijlen van [[popmuziek]] een grote impact op de Tibetaanse populaire muziek. Zo zijn de [[rock-'n-roll]] en het Indische [[ghazal]] en [[filmi]] erg populair. Na de ontspanning van enkele wetten in de [[1980-1989|jaren '80]], werd de [[Tibetaans|Tibetaanse taal]] geïntroduceerd in [[rap (muziekstijl)|rap]].

===Podiumkunsten===
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse podiumkunst}}
De traditionele Tibetaanse operastijl is [[lhamo]], die teruggaat tot de ontwikkeling ervan door de bruggenbouwer [[Thangtong Gyalpo]] in de [[14e eeuw]]. Gyalpo rekruteerde zeven meisjes en organiseerde voor hen een optreden om fondsen te werven. Met deze fondsen wilde hij bruggen bouwen om betere verbindingen aan te leggen in het Tibet. Dit werd het eerste lhamo-optreden en de traditie zette zich voort, zodat tegenwoordig nog lhamo's worden gehouden op feestelijke gebeurtenissen.

Op Tibetaanse podia wordt toneel voornamelijk opgevoerd op een houten [[Podium (verhoging)|podium]]. Dans, [[chant]] en muziek wordt vaak opgevoerd met gebruikmaking van gekleurde maskers die een karakter uitbeelden. Buiten China worden de podiumkunsten en in het bijzonder de lhamo in stand gehouden door het [[Tibetaans Instituut voor Podiumkunsten]].

===Film===
[[Bestand:Monkfilms.jpg|thumb|Monniken met camera (2005)]]
Met betrekking tot Tibet kunnen film worden onderverdeeld in films die in het [[Tibetaans]] zijn, door [[Tibetanen]] zijn geregisseerd of geproduceerd, Tibetanen als thema hebben en films die in Tibet zijn gefilmd of Tibet als thema hebben. Daarnaast speelt in sommige gevallen Tibet als droom, ideaal en utopie bij mensen een rol. Deze motieven domineren meer bij Westelijke regisseurs dan bij Tibetanen.

Daarnaast onderscheiden deze films zich sterk, per invloedssfeer waarin ze gemaakt zijn: Tibetaans, Westers of Chinees. Respectievelijk verlopen deze drie van sterk documentairegericht naar een sterk accent op speelfilms. De vermenging met een opvoedkundig tot [[propaganda (communicatie)|propaganda]]-achtig element komt in alle invloedssferen voor.

Tibetanen begonnen al in de [[1920-1929|jaren '20]] te filmen. Daaruit ontwikkelde zich echter nog geen filmindustrie. Uit het boek ''[[Zeven jaar in Tibet]]'' van [[Heinrich Harrer]] blijkt dat ook [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]], de veertiende [[dalai lama]], al in de [[1930-1939|jaren '30]] in het bezit was van een filmcamera. ''[[De cup]]'' uit [[1999]] van [[Khyentse Norbu]] is de eerste film van een Tibetaanse regisseur die ook in het Westen een bioscoopsucces werd.

Andere succesvolle films op dit gebied waren ''[[Samsara (film uit 2001)|Samsara]]'' en ''[[Travellers and Magicians]]'', in China behaalden ''[[Xiu Xiu: The Sent Down Girl]]'', ''[[Kekexili: Mountain Patrol]]'' en ''[[The Knot]]'' veel prijzen en succesvolle films in het Westen waren bijvoorbeeld ''[[Little Buddha]], ''[[Kundun (film)|Kundun]]'' en ''[[Seven Years in Tibet (1997)|Seven Years in Tibet]]''.

===Kleding===
{{Zie hoofdartikel|kleding in Tibet}}
De kledingkeuze is begin [[21e eeuw]] nog relatief conservatief. Hoewel er wel steeds meer wordt overgegaan op westerse kleding, blijven Tibetanen in het algemeen aan hun oorspronkelijke kledingsstijl vasthouden. Aan vrouwen die een donkere wikkeljurk over een blouse dragen en een kleurige, gestreepte, geweven wollen [[schort]], is te zien dat ze getrouwd zijn. Zowel mannen als vrouwen dragen lange mouwen, ook wanneer het in de zomermaanden warm is.

Er zijn verschillende typische Tibetaanse kledingstukken, zoals de [[chuba]] bij de [[nomade]]n of de [[Tibetaanse plaid]] die als ''reisdeken'' dient. Daarnaast is er de [[khata]], een [[sjaal]] die dient geschenk. Het symboliseert goede wil, geluk en compassie. Het is meestal gemaakt van [[zijde (textiel)|zijde]] en als de kleur [[wit]] is, symboliseert het een puur hart van de gever.

===Keuken===
[[Bestand:Momo101.jpg|thumb|[[Momo (gerecht)|Momo's]], een Tibetaanse [[Pasta (deegwaar)|pasta]]]]
[[Bestand:Thukpa, Tibetan noodle in Osaka, Japan.jpg|thumb|[[Thukpa]], een [[Pasta (deegwaar)|pasta]][[soep (voedsel)|soep]]]]
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse keuken|Tibetaanse theecultuur}}
De Tibetaanse keuken heeft veel overeenkomsten met de kookstijlen uit de directe omgeving, zoals [[Nepal]] en [[Bhutan]], maar er zijn ook verschillen, onder andere omdat er slechts weinig [[gewas]]sen groeien op de hoogte waarop Tibet zich bevindt. Het belangrijkste gewas is [[gerst]].

[[Tsampa]], een geroosterd graanproduct, is het [[basisvoedsel]] van Tibet. Het is de eenvoudigste Tibetaanse maaltijd die dient als [[ontbijt]], tussenmaaltijd of reisproviand. Het meest frequent op het menu staat [[jak]]vlees, [[yoghurt]], [[boter (zuivel)|boter]] en [[Tibetaanse kaas|kaas]]. Vleesgerechten bestaan meestal uit [[vlees]] van de [[jak]], [[dzo]], [[geit]] of het [[schaap (dier)|schaap]]. Meestal wordt het vlees gedroogd of gekookt in een [[kruid (keuken)|kruidige]] [[stoofpot]] met [[aardappel]]en.

De meeste Tibetanen drinken dagelijks veel [[boterthee]] en thee zonder [[Boter (zuivel)|boter]] erin wordt zelden gedronken. Tibetanen voegen [[keukenzout|zout]] toe aan hun thee en niet bijvoorbeeld [[Tafelsuiker|suiker]]. Het zout in de thee is van nut om aan de vochtigheidsbehoefte van het lichaam in de gure klimaatsomstandigheden tegemoet te komen. [[Alcoholische drank]]en die in Tibet worden gedronken, zijn bijvoorbeeld twee [[rijstwijn]]en [[pinjopo]] en [[raksi]] en het Tibetaanse bier [[chaang]], dat meestal van gerst wordt gemaakt.

Er zijn verschillende [[Tibetaanse kaas]]soorten die van [[karnemelk]] (''dara'') worden gemaakt. Deze wordt vijf minuten verhit en daarna afgekoeld tot 20˚ C of minder. De karnemelk is dan veranderd in [[Wei (melk)|wei]] en zachte [[wrongel]], ofwel de zachte kaas ''[[chura loenpa]]''. Het is tevens het basisproduct voor de gedroogde kaas ''[[chura kampo]]''. Een extra harde kaassoort is ''[[chhurpi]]'' die wordt gemaakt van gebonden [[yoghurt]].

===Literatuur===
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse literatuur}}
Er is een rijke traditie van wereldlijke [[Tibetaanse literatuur|literatuur uit Tibet]], waaronder [[poëzie]], [[proza]], [[kort verhaal|korte verhalen]], [[choreografie|dansscripten]] en [[Pantomime|mime]], [[toneel (spel)|toneelopvoeringen]], en dergelijke die in sommige gevallen zijn vertaald naar Westerse talen.

[[Bestand:Woodblock printing, Sera, Tibet.JPG|thumb|Monniken bezig met een [[blokdruk]]]]
De Tibetaanse volksliteratuur is in de loop van de eeuwen vooral van mond tot mond voortgebracht. Het meest bekend buiten Tibet zijn de [[epiek]]e verhalen, in het bijzonder het [[Epos van koning Gesar]]. In de vertellingen nemen de verhalen van [[Oom Tompa]] een belangrijke plaats in. Verder zijn er verhalen over de ''[[gekke yogi's]]'' zoals [[Drugpa Künleg]].

===Kalender===
{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse kalender}}
De Tibetaanse kalender is een [[lunisolaire kalender]]. Dat betekent dat een jaar bestaat uit 12 of 13 [[maanmaand]]en die elk beginnen en eindigen met [[nieuwe maan]]. Een dertiende maand wordt ongeveer elke drie jaar toegevoegd, zodat een gemiddeld Tibetaans jaar gelijk is aan een [[Tropisch jaar|zonnejaar]].

Elk jaar wordt geassocieerd met een dier en een element, vergelijkbaar met de [[Chinese astrologie|Chinese dierenriem]]. De verschillende dieren zijn de [[Konijn (astrologie)|haas]], [[draak (astrologie)|draak]], [[slang (astrologie)|slang]], [[paard (astrologie)|paard]], [[Geit (astrologie)|schaap]], [[aap (astrologie)|aap]], [[vogel (astrologie)|vogel]], [[hond (astrologie)|hond]], [[varken (astrologie)|varken]], [[rat (astrologie)|muis]], [[stier (astrologie)|rund]] en [[tijger (astrologie)|tijger]]. De verschillende elementen zijn [[vuur]], [[grond|aarde]], [[IJzer (element)|ijzer]], [[water]] en [[hout]].

===Festivals===
[[Bestand:Dancing at Sho Dun Festival, Norbulingka.JPG|thumb|[[Yoghurtfestival]]]]
Tibetanen kennen verschillende belangrijke festivals. Het belangrijkste hiervan is [[losar]], het Tibetaan [[nieuwjaar]]. Verder is er bijvoorbeeld jaarlijks het [[Yoghurtfestival]] in het ''Juweelpark'' van het [[Norbulingka|Norbulingka-paleis]] in Lhasa. Verder neemt elke Tibetaan drie keer in zijn leven deel aan een badfestival: bij de [[Bevalling|geboorte]], het [[huwelijk]] en bij de [[dood]]. Tijdens het badfestival wordt een [[picknick]] gehouden en het vindt plaats in en bij de rivieren. Tibetaanse festivals kennen een grote mate aan entertainment, met veel sporten zoals [[jakrace]]s.

===Sport===
[[Bestand:In Tibet, yaks are decorated and honored by the families they are part of.jpg|thumb|left|Gedecoreerde [[jak]]s]]{{Zie hoofdartikel|Tibetaanse sport|geschiedenis van het voetbal in Tibet en de diaspora}}
Sport is in Tibet traditioneel beperkt tot een aantal sporten, zoals [[Rensport|paardenraces]] met [[Tibetaanse pony]]'s, [[Polo (sport)|polo]], [[boogschieten]], [[worstelen]] en [[jakrace]]s. Verder zijn er van oudsher [[Tibetaanse krijgskunst]]en, als [[boabom]], [[kateda]], [[lama (krijgskunst)|lama]], [[tescao]] en [[qi dao]]. Begin 21e eeuw zijn ook andere sporten in populariteit toegenomen, waaronder [[basketbal]], [[cricket]], [[Polo (sport)|polo]], [[atletiek]] en [[voetbal]].

[[Jakrace]]s worden die meestal gespeeld tijdens traditionele festivals. Een competitiespeler klimt op de rug van een [[jak]] en rent ermee naar het andere eind van het raceparcours. Jaks kunnen snel rennen over korte afstanden. De winnaar ontvangt gewoonlijk een [[khata]]-sjaal en prijzengeld.

Sinds 1999 hebben de Tibetanen in ballingschap een [[Tibetaans voetbalelftal|nationaal voetbalelftal]] en een eigen voetbalbond; deze wordt echter niet erkend door de [[FIFA]]. Bondscoach [[Kelsang Döndrub]] vond begin [[2000-2009|jaren 2000]] zijn voetballers vooral in de [[Voetbal in India|Indiase competities]] en in enkele clubs in [[Nepal]]. In [[april 2008]] maakte het elftal een tour door [[Europa (werelddeel)|Europa]], waarbij het ook enkele vriendschappelijke wedstrijden in [[Nederland]] speelde.

==Economie==
[[Bestand:The farmer's market near the Potala in Lhasa.jpg|thumb|Boerenmarkt in [[Lhasa]]]]
{{Zie hoofdartikel|economie van Tibet}}

===Landbouw en veeteelt===
{{Zie hoofdartikel|landbouw en veeteelt in Tibet}}
De [[economie van Tibet]] is vanuit het verleden tot in de [[21e eeuw]] altijd gedomineerd geweest door subsistentiële [[landbouw]] en [[veeteelt]], ofwel die voornamelijk bestemd is voor het onderhouden van de eigen familie. De [[jak]] en de [[dzo]] zijn door de eeuwen belangrijke dieren geweest voor het verrichten van zwaar werk, zoals het [[ploeg (werktuig)|ploegen]], maar ook als [[lastdier]] en [[rijdier]]. De melk van deze dieren wordt gebruikt voor boter en [[Tibetaanse kaas|kaas]]. Het belangrijkste gewas in Tibet is [[gerst]]. Daarnaast worden [[tarwe]], [[boekweit]], [[Rogge (graan)|rogge]], [[haver]], [[koolzaad]], [[aardappel]]s, [[katoen]], [[groente]]n en [[fruit]] verbouwd. In de [[Tibetaanse keuken]] wordt vooral jakvlees veel gegeten en veel [[boterthee]] gedronken.

===Handel===
[[Bestand:Brick tea wik commens.JPG|thumb|Een samengeperste [[theeblok]]]]
{{Zie hoofdartikel|zijderoute|theeroute}}
Tibet had door de eeuwen het grootste handelsvolume met China. De belangrijkste ruilgoederen waren [[paard (dier)|paarden]] uit [[Amdo (provincie)|Amdo]] die werden geruild voor [[Chinese theecultuur|Chinese thee]]. Tibet exporteerde verder [[medicinale kruiden]], [[gewei]]ën, [[muskus]] en [[goud]] naar China. Naast thee importeerden Tibetaanse handelaren [[Zijde (textiel)|zijden]] kleren, [[porselein]] en [[zilver]] uit China. Het handelsvolume van Tibet met de zuidelijke buren [[India]], [[Nepal]] en [[Bhutan]] was veel kleiner. Hier betrof het vooral de ruil van [[Haliet|zout]] en [[wol]] voor [[Graan|granen]] (inclusief [[rijst]]).<ref name="Pennant-1798p356">{{en}}Pennant, Thomas (1798) ''The View of Hindoostan, deel I Western Hindoostan'', Henry Hughs, Londen</ref>

[[Zoutnomade]] dregden het [[Haliet|zout]] uit de zoutmeren van de [[Changthang (Tibetaans Hoogland)|Changtang]] en vervoerden het per [[karavaan]] naar de lagergelegen gebieden om het via [[ruilhandel]] in te wisselen voor [[gerst]] en ander [[basisvoedsel]].

===Valuta, zegels en postzegels===
[[Bestand:100 tam srang back.jpg|thumb|100 tam [[srang]]-biljet]]
[[Bestand:Tibetan seal 12.jpg|thumb|left|130px|Vergulde ijzeren [[Tibetaans zegel|zegel]]]] {{Zie hoofdartikel|geschiedenis van de valuta van Tibet|postgeschiedenis van Tibet|Tibetaans zegel}}
Tot in de [[17e eeuw]] had Tibet geen eigen valuta en was [[ruilhandel]] gebruikelijk in het economisch verkeer, waaronder ook werd geruild met [[goud]], kralen of [[schelpengeld]]. In 1785 werden de eerste zilvermunten geslagen in Tibet, onder gezamenlijke Chinees en Tibetaans gezag. Sinds 1840 werd er een alleen nog een puur Tibetaanse munt in omloop gebracht. Met twee korte onderbrekingen werd deze munt gevoerd tot 1954. De eerste [[bankbiljet]]ten werden in omloop gebracht vanaf 1913 en uitgebracht tot 1959 Ook waren er in de eerste helft van de [[20e eeuw]] [[postgeschiedenis van Tibet|Tibetaanse posterijen]]. Al daterend vanaf het eind van de [[8e eeuw]] kwamen [[Tibetaans zegel|Tibetaanse zegels]] voor.

===Twee grote hervormingen sinds 1950===
[[Bestand:IMG 1370 Lhasa Cinese.jpg|thumb|De hoofdstraat van [[Lhasa]], 2006]]
Na de [[invasie van Tibet]] in 1950-51 probeerden de Chinese autoriteiten onder aanvoering van [[Mao Zedong]] aanvankelijk de harten van de [[Tibetanen]] te winnen door overreding en de invoering van landhervormingen naar [[maoïsme|maoïstisch]] model. Dit beleid mislukte echter en net als in de rest van China werd de lokale economie zodanig ontwricht, dat er begin [[1960-1969|jaren '60]] een hongersnood in Tibet ontstond met honderdduizenden doden tot gevolg. China-breed waren er tussen de 15 tot 36 miljoen doden. Het beleid werd repressiever in leidde ook de Tibetaanse gebieden in China naar de [[Culturele Revolutie]], waardoor ze verarmden in economische, religieuze en culturele zin.<ref name="S-N:Tibet en China">{{nl}}Schulte Nordholt, Henk & Sander Tideman (september 2008) [http://www.henkschultenordholt.nl/artikelis1.htm ''Tibet en China: separatisme of…..'']</ref><ref>{{fr}}Chine Informations, [http://www.chine-informations.com/guide/grande-famine-de-chine_2493.html ''Grande Famine de Chine'']</ref>

De dood van Mao en het aantreden van [[Deng Xiaoping]] brachten de eerste aanzet tot economische hervormingen. In geheel China leidden de nieuwe hervormingen tot spectaculaire successen, maar in Tibet werkte dit averechts. De frustratie over de snel veranderende samenleving en de massale aanwezigheid van Han-Chinezen in het Tibetaanse bedrijfsleven kwam tot uitdrukking in de [[opstand in Tibet (1987-1993)|opstanden in Tibet van 1987-1993]] en [[opstand in Tibet (2008)|van 2008]]. Ruiten van winkels in [[Barkhor]] en andere winkelcentra in handen van Chinezen sneuvelden. Voor Tibetanen betekende het een stap van culturele onderdrukking naar economische marginalisatie.<ref name="S-N:Tibet en China" />

===Sinificatie van Tibet===
[[Bestand:20060731103218 - K917 - 那曲站.ogg|thumb|[[Peking-Lhasa-spoorlijn]]<br />Een trein nadert het [[Station Naqu]]]]
{{Zie hoofdartikel|sinificatie van Tibet}}
In de loop van de decennia [[sinificatie|ver-Chineesde]] Tibet in hoog tempo. Zo voert de centrale regering van de Volksrepubliek China al decennia lang een actief migratiebeleid van Chinezen naar Tibet, waarbij mensen gelokt worden door aantrekkelijke bonussen en gunstige levensomstandigheden. Sinds het eind van de [[1990-1999|jaren '90]] wonen er inmiddels meer Chinezen dan Tibetanen.<ref>{{en}}Pinteric, Uros (2003) [http://www.sidip.org/SIDIP_files/pintericu_tibet.pdf ''International Status Of Tibet''], Association for Innovative Political Science, University of Ljubljana, Slovenia</ref>

Daarnaast voert het een actief toerismebeleid, waardoor [[Lhasa]] inmiddels is uitgegroeid tot een [[metropool (stad)|metropool]] met [[bordeel|bordelen]], [[karaoke]]bars, [[nachtclub]]s en [[Winkelcentrum|malls]], inclusief de Westerse reclame-uitingen zoals opgestapelde blikken [[Budweiser (Anheuser-Busch)|Budweiser]].<ref name="Per26-3-8">{{nl}}Dagblad De Pers (26 maart 2008) ''[http://www.deondernemer.nl/buitenland/186052/Tibet-wordt-steeds-Chinezer.html Tibet wordt steeds Chinezer]''</ref><ref name="dean78-2008">{{nl}}Dean, Adem (juli/augustus 2008) [http://www.bolton.ac.uk/News/News-Articles/2008/PDFs/ChinaMA.pdf ''Modern Tibet''], Onze Wereld, pag 48</ref> Lhasa kende 5000 inwoners in 1959 en volgens de planning moet het inwonertal anno 2015 gegroeid zijn naar een stad met 400.000 inwoners<ref>{{de}}Heinrich-Harrer-Museum (zomer 2008) Kellergeschoss-Expositie</ref>

==Toerisme==
{{Zie hoofdartikel|toerisme in Tibet}}
[[Bestand:Lhasa montage.png|thumb|240px|[[Lhasa]]: Het [[Potala|Potala-paleis]], een stadsgezicht en de [[Barkhor]]-buurt en dan het [[Jokhang]]-plein]]
Het [[Toerisme in Tibet]] kwam op gang sinds eind [[1970-1979|jaren '70]] toen de Chinese autoriteiten de deur naar de [[Tibetaanse Autonome Regio]] (TAR) op een kier zetten en toerisme naar de Tibetaanse gebieden in de [[Volksrepubliek China|volksrepubliek]] steeds meer mogelijk maakten. Toerisme naar gebieden buiten China als [[Ladakh]] en [[Sikkim]] waren al langer toegankelijk voor toerisme. De belangrijkste trekpleisters zijn de [[Tibetaans boeddhisme|Tibetaans boeddhistische]] kloosters en oorden, de grote steden en het natuurschoon van het [[Tibetaans Hoogland]] en de [[Himalaya]].

Permits voor de TAR waren aanvankelijk duur en de toeristen mochten zich niet buiten daarvoor bestemde gebieden begeven. Deze gebieden liggen vooral rond Lhasa. Ook zijn er speciale visa nodig en moet er bijvoorbeeld worden gereisd in groepen van minimaal vijf personen en moet de reis worden georganiseerd door een reisagentschap.

Vanwege het grote hoogteverschil met bijvoorbeeld [[België]] en [[Nederland]] zijn er voor Tibet andere voorbereidingen nodig dan voor een gemiddeld vakantieland. Er is sprake van een ijlere, ofwel [[Zuurstof (element)|zuurstof]]-armere lucht en bij iets te veel lichaamsbeweging kan iemand al buiten adem raken. Bij inspannende activiteiten wordt daarom aangeraden voor de start eerst enkele dagen te acclimatiseren. In de eerste uren na aankomst is het bijvoorbeeld niet ongewoon opzwellingen over het gehele lichaam te voelen, de palm van de hand donker te zien kleuren en hoofdpijn te hebben.

Rondom de opstanden van 1987 tot 1993 en 2008 was er tijdelijk een sterke teruggang te zien. De regio is inmiddels sterk afhankelijk van toerisme. In vergelijking tot 2007 was het toerisme in 2008 met meer dan de helft gedaald, wat dat jaar nog altijd goed was voor 1,35 miljoen bezoekers.<ref>{{en}}People Daily.cn (7 maart 2009) [http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90785/6608382.html ''Tibet official: March Lhasa riots won't repeat'']</ref> De lokale autoriteiten streven sinds medio 2005 naar meer dan 10 miljoen bezoekers vanaf 2020, waarvan 10% uit andere landen.<ref name="Miles08042005">{{en}}Miles, Paul (8 april 2005) [http://www.telegraph.co.uk/travel/732642/Tourism-drive-is-destroying-Tibet.html ''Tourism drive is destroying Tibet''], Daily Telegraph</ref>

Organisaties als de [[UNESCO]], specialistische reisbureaus en [[Lijst van Tibetaanse organisaties in ballingschap|Tibetaanse organisaties in ballingschap]] vrezen dat veel van de [[Tibetaanse cultuur]] verloren zal gaan, waaronder enkele [[Werelderfgoed]]eren, het [[milieu]] en de [[Tibetanen|Tibetaanse volksaard]].<ref name="Miles08042005" /> Om deze reden riep de [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|veertiende]] [[dalai lama]] juist op om naar Tibet te reizen om met eigen ogen te zien hoe Tibet veranderd is.<ref>{{nl}}NOS Journaal (5 juni 2009) [http://static.nos.nl/nosjournaal/artikelen/2009/6/5/050609_dalai_lama.html ''Dalai lama sluit laatste officiële bezoek af'']</ref>
{{Wikidata|q17252}} 
{{Commonscat|Tibet}}
{{Wikivoyage|Tibet}}
{{Appendix|2=
* {{en}}[[Hugh Richardson|Richardson, H.E.]], 1962: ''Tibet and its history'', Oxford University Press
* {{en}}[[Wangchug Deden Shakabpa|Shakabpa, Tsepon Wangchuk Deden]] ''Tibet. A political history.'' New Haven, London, 1967: p. 34.
* {{en}}Ziemer L. (2001).[http://www.law.harvard.edu/students/orgs/hrj/iss14/ziemer.shtml ''Application in Tibet of the principles on human rights and the environment''], Harvard Human Rights Journal 14.{{v}}
{{References|2=2}}
}}

[[Categorie:Tibet| ]]
[[Categorie:Streek in China]]
[[Categorie:Historisch land in Azië]]