Sjabtai Tsvi

Sjabtai Tzvi
Sjabtai Tzvi
Algemene informatie
Volledige naam	שַׁבְּתַאי צְבִי; Sabbatai Tsevi; Shabtai Zwi; . . . , Mehmed Efendi
Geboren	1 augustus 1626 9 Av 5386 (joodse kalender), Smyrna, Osmaanse rijk nu İzmir, Turkije
Overleden	16/17 september 1676, Ulcinj (Dulcigno), Albanië
Overige informatie
Religie	jodendom

Sjabtai Tzvi, ook Sabbatai Tsevi, Zwi (en andere schrijfwijzen) (Smyrna, 1 augustus 1626 - Ulcinj, 17 september 1676) was een rabbijn en kabbalist die zichzelf tot Messias uitriep.

Afkomst

Sjabtai Tzvi’s ouders stamden uit de Peloponnesos. Zijn vader Mordechai (overleden 1653), verhuisde naar Smyrna, waar hij handelsagent werd voor Nederlandse en Engelse kooplieden. De familienaam wijst op Asjkenazische oorsprong van de familie.

Sjabtai werd geboren in Smyrna als tweede van drie zonen van een handelaar. Omdat zijn geboortedag een sabbatdag was, kreeg hij de voornaam Sabbatai. Bovendien was het Tisja beAv in het jaar 5386 (joodse jaartelling). De gedenkdag Tisja be Av (de 9e van de maand Av) was de gedenkdag van de vernietiging van de eerste en tweede tempel, maar bovendien zei een rabbijnse traditie dat de messias op 9 Av geboren zou worden.

Er is weinig bekend over zijn kindertijd, jeugdjaren of opleiding. Waarschijnlijk kreeg hij een traditionele joodse scholing. Zijn broers Elija en Joseph werden handelaars, maar de familie hoopte dat Sjabtai een lid van de rabbijnse elite zou worden (Chacham).

Een van zijn leraars was de kabbalist Jozef Escapa. Toen hij zestien was begon hij een ascetisch leven te leiden, waarbij rabbi Isaac de Alba hem leidde.

Profeet en kabbalist

In 1648, toen tijdens een Oekraïense opstand tegen de Poolse aristocratie onder leiding van de Kozakken Bogdan Chmelnizki in Pogroms meer dan 100.000 Oosteuropese Joden werden vermoord, kreeg Sjabtai een visioen. Volgens een aantal verslagen verklaarde hij tegenover vrienden dat hij een profeet was. Tussen 1651 en 1654 werd hij uitgesloten uit de joodse gemeente en moest Smyrna verlaten. Na omzwervingen door Griekenland en Thracië trok hij naar Thessaloniki, waar hij hij vele vrienden maakte later eveneens uitgewezen werd. In 1658 was Sjabtai in Istanboel, waar hij zich verder in de kabbala verdiepte tot hij in 1659 ook daar uitgewezen werd. Samen met rabbi David Chabillo, een kabbalist en gezante van de Jeruzalemse Joden, die hij in Istanboel had ontmoet, keerde hij terug naar Smyrna.

Jeruzalem en Kaïro / Huwelijk

In 1662 reisde Sjabtai Tzvi over Rhodos en Kaïro naar Jeruzalem. Gedurende zijn verblijf in Jeruzalem werd aan de joodse gemeente in 1663 een gedwongen om een geldbedrag te betalen dat zo hoog was dat ze het niet konden betalen. Daarom zou een afgevaardigde in de welstellende joodse gemeente te Kaïro geld moeten gaan inzamelen, om het bedrag te kunnen betalen. Men koos hiervoor Sjabtai Tzvi. Tegen einde 1663 begon hij aan de reis.

Op 31 maart 1664 trouwde Sjabtai met een uit Polen stammende joodse vrouw, genaamd Sara. In 1655 zou zij reeds in Amsterdam beweerd hebben dat zij met de messiaanse koning zou trouwen. Mogelijk koos Sjabtai haar daarom tot bruid. Enkele auteurs noemen haar „geestelijk verward”. In Markus Branns Jüdische Geschichte uit 1903 is daarvan geen sprake: de idee een bruid van Christus, de Messias, te zijn was geen teken van geestelijke verwarring, maar was toen, net zoals nu, een vast bestanddeel van de visie van elke christelijke non, zoals door het dragen van de nonnenring wordt gesymboliseerd.

Nadat Sara met geweld van haar familie in Polen gescheiden was, werd ze op zesjarige leeftijd naar een klooster gebracht om daar te worden opgevoed. Onder onduidelijke omstandigheden keerde ze later in Amsterdam terug naar de joodse gemeenschap en reisde via Duitsland naar Livorno. Nadat hij haar verhaal hoorde, liet Sjabtai haar van daaruit naar Kaïro halen.

Het huwelijk verbrak de ban die op Sjabtai rustte en baande de weg om een groep aanhangers bijeen te brengen. Brann schreef: „De joden in Egypte en in het heilige land werden meegesleurd in een hoopvolle extase. De ban over Sjabtai geraakte in vergetelheid, en zelfs zijn geboortestad ontving hem jubelend als Messias en verwachtte volgens zijn profetie dat in het jaar 1666 met zekerheid de redding die voor Israël en de wereld zou aanbreken.”

Messias

Het werd een beslissende gebeurtenis toen Sjabtai Tzvi tegen het einde van 1664 of het begin van 1665 zich door de kabbalist Nathan Aschkenazi, een kabbalist in Gaza, een geestelijke onderwijzing (een Tiqqun) wou laten geven. De rabbi deelde hem mee dat hij geen Tikkoen nodig had, aangezien hij de Messias was.

Aangemoedigd door Nathans voorspellingen en door „stemmen” die deze had gehoord, verklaarde Sjabtai zich in op 31 maart 1665 (17 sivan), tijdens zijn verblijf in Gaza, tot Messias. Hij benoemde twaalf leden van de gemeente te Gaza tot vertegenwoordigers van de twaalf stammen van Israël. Zo begon de Messiaanse beweging die door de hele joodse diaspora voelbaar zou zijn: het Sabbatianisme. (Niet genoemd naar de sabbat maar naar Sjabtai (Sabbatai) Tzvi.)

Verspreiding

Het messiaanse enthousiasme kreeg eerst Gaza in zijn greep en verspreidde zich van daaruit naar Hebron, Safed en Kaïro. Waar vele aanhangers van de luriaanse kabbala waren, werd ook de sabbatiaanse beweging sterk. Het nieuws dat de Messias verschenen zou zijn, verspreidde zich razendsnel. Nathan Asjkenazi, die de theoloog van de beweging werd, schreef brieven aan de andere gemeenten; bovendien verspreidden aanhangers en reizigers het „goede nieuws”. In oktober 1665 drong het nieuws tot Europa door, waar hij een vrij grote aanhang kreeg. Factoren die het verlangen naar een messias stimuleerden waren de dertigjarige oorlog in Duitsland en de grote Kozakkenopstand onder Bogdan Chmielnicki tegen de Poolse adel en hun administratie, onder wie vele joden waren.

„Met enthousiasme namen de grote gemeenten van het Europese Avondland, vooral die van Amsterdam en Hamburg de verslagen op die uit Turkije kwamen. Portugese en Duitse joden hoopten door Sjabtai Tzvi in de nabije toekomst een buitengewone metamorfose van alle dingen mee te maken. De enen bereidden zich op het nieuwe messiaanse rijk voor met vreugdevolle opwinding voor met gezang en dans, de anderen in nederige wroeging door kastijdingen en boetedoen, maar allen in koortsachtige opschudding. In Smyrna werd de vastendag van 17 Tammuz afgeschaft omdat Sjabtai het nieuws verspreidde dat hij op die dag de goddelijke roeping hand gekregen. Ook de gedenkdag van de vernietiging van de tempel zou in de toekomst als zijn geboortedag niet meer met duistere rouwgebruiken, maar met luide feestelijkheden worden gevierd.” (Brann, p. 50)

Sjabtai trok naar Palestina. In Jeruzalem verscheen hij met de twaalf uitgekozen vertegenwoordigers van de stammen van Israël om op de tempelberg te offeren, maar kwam daardoor in conflict met het plaatselijke rabbinaat. Sjabtai’s aanspraak de messias te zijn werd afgewezen. Nadat hij vruchteloos probeerde de moslimheersers uit te dagen, moest hij Jeruzalem verlaten. Via Safed, Damaskus en Aleppo keerde hij terug naar Smyrna, waar hij in de herfst van 1665 aankwam. Inmiddels was door het rabbinaat van Jeruzalem een ban over hem uitgesproken.

Smyrna en Constantinopel

In Smyrna hield Sjabtai zich voorlopig op de achtergrond. Ook in zijn geboortestad waren de joden verdeeld over de vraag hoe men Sjabtai moest behandelen. In december zette hij een volgende stap: hij bezette de sefardische synagoge. Op 30 december 1665 trok hij, onder begeleiding van vier rabbijnen, naar Constantinopel. De Turkse ambtenaren waren tot nu toe rustig gebleven, maar arresteerden de „Messias” en zijn begeleiders zodra hij in begin februari 1666 in Constantinopel aankwam. In Gallipoli in een soort ere-gevangenis, waar hij het bezoek van vertegenwoordigers kon ontvangen en audiënties kon geven.

Bekering en einde

Op 15 september 1666 kreeg Sjabtai de beslissing van de rechtbank te horen. Hij mocht kiezen tussen de islam aannemen of bewijzen dat hij de messias was door een boogschutter op hem te laten schieten om hiermee zijn onverwondbaarheid aan te tonen. De volgende dag maakte hij bekend dat hij koos voor de bekering tot de islam. Deze werd gesymboliseerd door een tulband op te zetten; hij kreeg de naam van sultan Mehmed Efendi. Zijn vrouw Sara koos eveneens voor de islam, net als een groot aantal van zijn volgelingen, terwijl andere aanhangers geschokt achterbleven.

Eind 1672 werd Sjabtai gearresteerd. De aanklacht luidde: afval van de islam. Sjabtai werd echter niet ter dood veroordeeld, zoals bij gelijkaardige gevallen gebruikelijk was, maar werd verbannen naar Albanië. Tien jaar na zijn conversie tot de islam overleed hij in ballingschap op 16 september 1676, op de Grote Verzoendag.

Nawerkingen

Volgelingen van Sjabtai gingen onder de naam Dönmehs (ook Dönme) in Griekenland en Turkije wonen. Kleine groepen bestaan vandaag nog. Daarnaast bestonden verschillende neosabbatianische, op de islam lijkende groepen (bijvoorbeeld de Karakaşlar of de Yakubiler (Jakobieten)). In Polen werden de overgebleven groepen van volgelingen opgenomen in de beweging van Jakob Frank.

Literatuur

• Ludwig Storch: Der Jakobsstern. Vier Theile. Sauerländer, Frankfurt am Main 1836.
• Gershom Scholem: Sabbatai Zwi. Der mystische Messias. Jüdischer Verlag, Frankfurt am Main 1992, ISBN 3-633-54051-2.
• Salomon Poljakov: Sabbatai Zewi. (Vertaald uit het Russisch door Z. Holm.) Welt-Verlag, Berlin 1927.
• Josef Kastein: Sabbatai Zewi. Der Messias von Ismir. Ernst Rowohlt-Verlag, Berlin 1930.
• Chajim Hasas: Am Ende der Tage. 1934.
• Markus Brann: Jüdische Geschichte. Löwit-Verlag, Wien 1903, Deel 4, p. 48–51.

Weblinks

• Joods Historisch Museum Tsvi, Sjabtai
• Literatuur van en over Sjabtai Tsvi in de catalogus van de Deutsche Nationalbibliothek
  

• (de) Klaus Kienzler: Sabbathai Zewi. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Deel 8, Herzberg 1994, ISBN 3-88309-053-0, kol. 1142–1144 (verkorte actuele versie),  (gearchiveerde versie^(?) (vertaal via: ))