Matriarchaat

Een matriarchaat (van Latijn "mater": moeder, en Grieks "archè": begin, ook heersend principe; afgeleid van het woord patriarch) is een hypothetische maatschappijvorm waarin vrouwen en vrouwelijke cultuur, met name op basis van hun moederschap, domineren. In de 19e-eeuwse antropologie werd ervan uitgegaan dat matrilineaire afstamming, het systeem van afstammingsbepaling waarbij de dochter of zoon lid wordt van de afstammingsgroep van de moeder, matriarchaat zou impliceren. Hoewel er theorieën zijn dat prehistorische samenlevingen door vrouwen zouden zijn gedomineerd, wordt het voorkomen van zuiver matriarchaat door de meeste moderne onderzoekers even onwaarschijnlijk geacht als zuiver patriarchaat.

Definitie

Matriarchaat kan binnen de definitie de aanduiding zijn voor een maatschappij waarin vrouwen een leidinggevende rol op economisch, politiek en maatschappelijk gebied spelen. Dan is het woord gebruikt om een vergelijkbaar soort systeem aan te duiden als patriarchaat, waarbij slechts, of vooral, de centrale rol naar het vrouwelijk geslacht verlegd is. Een andere duiding van het woord verwijst naar een egalitaire samenleving die juist gespeend is van macht, waarin vrouwen een centrale rol spelen. Zij wordt in ideaaltypische feministische beschrijvingen gebruikt, hoewel het begrip hier ook wel wordt vermeden. Hoewel er geen sprake zou zijn van een matriarchaat, zou de leiding wel in handen zijn van vrouwen.
Tussen deze twee omschrijvingen worden nog een aantal andere typeringen aangetroffen. Sommige theorieën beschrijven prehistorische samenlevingen die door vrouwen zouden zijn gedomineerd.

Het begrip matriarchaat is voor het eerst gebruikt door Tylor in zijn artikel The Matriarchal Family System uit 1896.

In sommige omschrijvingen (encyclopedie Encarta) wordt matriarchaat zelfs gelijkgesteld met matrilineariteit. Soms wordt de term matriarchaat gezien als verouderde term voor het specifieke begrip matrilineaire afstamming. Dit wordt onder andere gedaan door Peter Kloos. Meestal wordt echter tussen deze begrippen onderscheid gemaakt. Matrilineariteit behelst immers niet per definitie ook politieke en economische macht terwijl dat met matriarchaat vaak wel wordt geïmpliceerd. In het algemeen wordt ingezien dat matrilineairiteit vaak niet tot dominantie van vrouwen leidt, als was het alleen maar omdat sommige vormen van matrilineariteit juist veel macht in handen leggen van mannelijke verwanten van de moeders.

Sanday pleit voor een herdefiniëring van het begrip waarbij politieke macht geen essentiële voorwaarde is. Overigens kan het begrip matriarchaat ook worden onderscheiden van het begrip gynocratie waarbij het gaat om heerschappij van vrouwen an sich. Het bestaan van matrilineaire en matrifocale samenlevingen is wel degelijk aangetoond. Over het bestaan van matriarchale samenlevingen bestaan de nodige vraagtekens.

Het begrip matriarchaat wordt dus op veel verschillende manieren ingevuld waarbij er mogelijk ook verschillen optreden tussen het gebruik in verschillende talen. In de verschillende definities worden een variëteit aan kenmerken benoemd die volgens verschillende auteurs al dan niet onderdeel, eventueel cruciaal onderdeel, kunnen zijn van de bepaling van het begrip.

Nadere kenmerken

Er zijn verschillende invalshoeken om matriarchaten mee te kenmerken. Heide Göttner-Abendroth noemt de volgende:

• Sociale kenmerken: matrilineaire verwantschapsstructuur, matrilokaliteit en uxorilokaliteit.
• Politieke kenmerken: consensusdemocratie, gereguleerde anarchie.
• Economische kenmerken: akkerbouwgeörienteerd. Niet gericht op privé-eigendom, gericht op verdeling en niet op accumulatie.
• Wereldbeschouwing: centrale plaats van godinnen

Bij de mogelijke kenmerken zoals gedefinieerd door Göttner-Abendroth is de de matriarch in feite reeds gewezen door de afstammingspositie. In een matriarchaat kan ook in verschillende stijlen leiding worden gegeven, waarbij autocratie geen ongebruikelijke is. Verder wordt een matriarchaat ook dikwijls geduid als niet aan alle andere kenmerken van Heide Göttner-Abendroth is voldaan.

Feminisme en matriarchaat

Theorieën over het matriarchaat hebben een belangrijke plaats in de feministische theorievorming. Het mogelijke bestaan van een oermatriarchaat in de verre oudheid maakte het beter mogelijk om het matriarchaat, als een alternatief voor het patriarchaat, als reële mogelijkheid te presenteren. Dit leidde mogelijk tot ideaaltypische beschrijvingen. Heide Göttner-Abendroth ziet matriarchaatsonderzoek ook uitdrukkelijk als dienend aan de anti-patriarchale doelstellingen van het feminisme.

Deze stellingen roepen tegenwerpingen op die ook weer verschillende kanten op kunnen gaan. Zo kan het verwerpen van het historische bestaan van een matriarchaat een anti-feministische politiek dienen. Maar ook is het mogelijk de kwalijke kanten van de matrilineaire verwantschapsstructuur in de veronderstelde matriarchaten in te brengen als argument tegen het matriarchaat. Zelfs kan daarmee gesteld worden dat we tegenwoordig in een matriarchaat leven gezien de bestaande praktische betekenis van de matrilineaire verwantschapsstructuren (moederschap bepaalt erkenning).

Matriarchaatsonderzoek is daarmee in politiek vaarwater gekomen, wat het moeilijker maakt historische, antropologische en sociologische feiten juist te waarderen.

Oermatriarchaat

Het oermatriarchaat is een gebruikelijke aanduiding voor een - door sommigen als ideaal beschouwde - samenleving, zoals die in de verre oudheid zou hebben bestaan en waarin vreedzame co-existentie en consensus de overhand hadden. Dit zou zijn opgevolgd door een patriarchaat dat een aantal van die waarden zou hebben verkwanseld. Het ideaaltypische concept van een oermatriarchaat is verbonden met het begrip oercommunisme. Immers werd ook de jagers en verzamelaarseconomie beheerst door de macht van de gezinsclans. Politieke en economische macht werd dus afgeleid van de familie- en verwantschapsstructuren. Het prehistorische concept van matriarchaat werd ontwikkeld door Lewis Henry Morgan, Johann Jakob Bachofen (onder de term gynocratie) in zijn hoofdwerk "Mutterrecht" en vervolgens Friedrich Engels in zijn werk De oorsprong van het gezin, van de particuliere eigendom en van de staat. Zowel bij Engels als bij een aantal voorgangers is het erfrecht een centraal aspect in de overgang van matriarchaat naar het patriarchaat. Volgens Engels bestond in het oermatriarchaat een gebrekkig begrip over de herkomst van kinderen, vooral de betrokkenheid van vaders daarbij. De zekerstelling van het vaderschap was dan ook een belangrijk issue in de overgang naar het patriarchaat. Engels legde daarbij vooral de nadruk op het materiële (erfrecht) aspect en minder op het relationele aspect van vaderschap. "Zij was de eerste gezinsvorm die niet op natuurlijke, maar op economische voorwaarden berustte, namelijk op de overwinning van de particuliere eigendom op de oorspronkelijke primitieve gemeenschappelijke eigendom"..Het idee van een oermatriarchaat als universele voorloper van een universeel patriarchaat wordt in het algemeen in de moderne theorievorming, ook door veel feministen,verworpen.

Idealisering en respons

Bepaalde vormen van matriarchaat worden door sommigen geromantiseerd of geïdealiseerd als een vreedzamer en harmonieuzer samenleving dan andere samenlevingen. Voor een deel is deze idealisering gebaseerd op het idee dat vrouwen per definitie veel minder gewelddadig en competitief zijn. Dit idee wordt echter ook door sommigen aangevochten. Laatstgenoemden voeren aan dat dominante vrouwen in staat zijn geweld te gebruiken zoals het door hun mannelijke tegenhangers wordt toegepast. Inzake huiselijk geweld zijn vrouwen volgens bepaalde onderzoeken zelfs even gewelddadig als mannen.

Marija Gimbutas, hoogleraar Europese prehistorie, die de de Mother Godess Revival vertegenwoordigt, was samen met James Mellaart, de archeoloog van Anchillon (Zuid-Anatolië), die de site van 13 Ha van Catal Hüyük ontdekte, van mening dat er een ‘Oud Europa’ heeft bestaan, met een beschaving zonder geweld van voor de invallen van de Indo-Europeanen. Deze visie ondervindt de nodige kritiek.

Overigens kan een onderscheid worden gemaakt tussen de negentiende-eeuwse notie van matriarchaat waarin vooral sociaal-politieke dominantie, oftewel gynocratie een rol speelt enerzijds en anderzijds gynarchie, een door vrouwelijke heersers geregeerde staat. De idealisering van het veronderstelde oermatriarchaat berustte vooral op een notie van sociaal-politieke dominantie en niet van de regering van een specifieke vrouw of man. In het verleden bleken bijvoorbeeld vrouwelijke heersers zoals farao Hatsjepsoet van Egypte en tsarina Catharina II van Rusland geen moeite te hebben met het uit de weg ruimen of laten martelen van tegenstanders en 'dissidenten'. Vrouwelijke dieren in een matriarchale structuur zouden ook even gewelddadig zijn als hun mannelijke soortgenoten.

Modern matriarchaat

Professor Jan Latten beschouwt de recente westerse samenleving als een vorm van opkomend matriarchaat. Hij wijst samen met van Hintum daarbij onder andere op de positie die moeders hebben als het gaat om de erkenning van kinderen, het zeker stellen van hun rol als opvoeder en de dominante aanwezigheid van vrouwen in het onderwijs. Uiteindelijk verwachten zij echter ook een toename van maatschappelijke macht voor moeders. Ook Dorien Pessers komt tot de conclusie dat er sprake is van een defacto matriarchaat op basis van de verhoudingen in het familierecht. Daar valt tegenover aan te voeren dat veel feministische wetenschappers en ideologen vinden dat vrouwen achterlopen bij de vorming van economische en politieke macht.

Literair

Het thema van de matriarchale samenleving- en de vraag of die gewelddadiger en/of beter is dan andere samenlevingen- is uitgewerkt in vele boeken, dikwijls ook sciencefiction. Bijvoorbeeld door Thea Beckman in haar romantrilogie Kinderen van Moeder Aarde.

Dieren

In het dierenrijk zijn matriarchaten een geregeld voorkomend verschijnsel. Olifanten leven bijvoorbeeld in familiegroepen die door een matriarch geleid worden. Opvallende voorbeelden vinden we ook bij bijen en mieren. De bonobo-apen zijn van de matriarchaal levende soorten het nauwst aan de mens verwant.

Zie ook

• Patriarchaat
• Vinčacultuur

Overige literatuur

• Bamberger, Joan. (1974). '"The Myth of Matriarchy: Why Men Rule in Primitive Society," in Woman, Culture, and Society, edited by Michelle Zimbalist Rosaldo and Louise Lamphere, pp. 263–280. Stanford, California: Stanford University Press.
• Brown, Donald. (1991). Human Universals. Philadelphia: Temple University Press.
• Czaplicka, Marie Antoinette. (1914). Aboriginal Siberia, a study in social anthropology. Oxford. Clarendon Press.
• Davis, Philip, Goddess Unmasked, Spence Publishing, New York, 1998. ISBN 0-9653208-9-8; review: R. Sheaffer, Skeptical Inquirer (1999).
• del Giorgio, J.F. (2006). The Oldest Europeans. A.J.Place. ISBN 978-980-6898-00-4.
• Eller, Cynthia (2001). The Myth of Matriarchal Prehistory: Why an Invented Past Won't Give Women a Future. ISBN 0-8070-6793-8.
• Finley, M.I. (1962). The World of Odysseus. London. Pelican Books.
• Goldberg, Steven (1993) Why Men Rule: A Theory of Male Dominance, rev. ed. ISBN 0-8126-9237-3.
• Hutton, Ronald (1993). The Pagan Religions of the Ancient British Isles. ISBN 0-631-18946-7.
• Lapatin, Kenneth (2002). Mysteries of the Snake Goddess: Art, Desire, and the Forging of History. ISBN 0-306-81328-9.
• Sanday, Peggy Reeves. (2004). Woman at the Center: Life in a Modern Matriarchy. Cornell University Press. ISBN 0-8014-8906-7.
• Shorrocks, Bryan. (2007). The Biology of African Savannahs. Oxford University Press. ISBN 0-19-857066-X.
• Smith R.T. (2002) Matrifocality, in International encyclopedia of the social and behavioral sciences (eds) Smelser & Baltes, vol. 14, pp. 9416.
• Stearns, Peter N. (2000). Gender in World History. New York: Routledge. ISBN 0-415-22310-5.
• Yoshamya, Mitjel & Yoshamya, Zyelimer (2005). Gan-Veyan: Neo-Liburnic glossary, grammar, culture, genom. Old-Croatian Archidioms, Monograph I, p. 1–1224, Scientific society for Ethnogenesis studies, Zagreb.