Johannes Reuchlin

Johannes Reuchlin
Algemene informatie
Pseudoniem	Capnion
Geboren	29 januari 1455, bij Pforzheim
Overleden	30 juni 1522, Stuttgart
Bekend van	Griekse en Hebreeuwse studies
Beroep	raadsman, secretaris, rechtsgeleerde

Johannes Reuchlin (bij Pforzheim, 29 januari 1455 – Stuttgart, 30 juni 1522), ook Johann Reichlin, gehelleniseerde naam: Kapnion of Capnio, was een Duits humanistisch filosoof, jurist en diplomaat. Reuchlin, de ’eerste Duitse humanist’, bevorderde de studie van het Oudgrieks en introduceerde de studie van het Hebreeuws in West-Europa. Hij was samen met Luther, Melanchthon, Erasmus, en von Hutten een aandrijvende kracht achter de protestantse reformatie, maar verklaarde officieel dat hij tegen deze beweging was.

Leven

Afkomst

Reuchlin werd geboren op 29 januari 1455 te Pforzheim als zoon van de kloosterbeheerder Georg Reuchlin en zijn echtgenote Elissa Erinna Eck. Hij had onder andere een zus Elisabeth, gehuwd Reuter, die de grootmoeder werd van de reformator Philipp Melanchthon.

Studies

Nadat hij les had gevolgd aan de basisschool en latijnschool van het dominicaanse St. Stephan-klooster te Pforzheim, schreef hij zich in 1470 op vijftienjarige leeftijd in aan de Universiteit van Freiburg, waar hij grammatica, filosofie en retorica studeerde. Naar de gewoonte van die tijd, werd er door zijn medestudenten een Griekse versie van zijn naam bedacht, Kapnion (Καπνίων, betekenis: ’kleine rook’, ’rookje’, zoals de naam Reuchlin, een woord dat in hedendaagse spelling Räuchlein zou zijn). Hij gebruikte ook de naam Phorcensis, die verwees naar zijn geboorteplaats Pforzheim.

Als opvoeder van Frederik, de derde zoon van markgraaf Frederik (Friedrich) van Baden, begeleidde hij deze naar de Sorbonne, Parijs. Frederik was slechts enkele jaren jonger dan Reuchlin en ging studeren voor een kerkelijke loopbaan. Dit beïnvloedde ook Reuchlins beslissing om nu Grieks te gaan leren. Hij volgde te Parijs het onderricht van de theoloog Johannes Heynlin, afkomstig uit Stein (ook bekend onder de naam Johannes (of Jean) à Lapide).

In 1474 volgde hij zijn leraar Heynlin naar Bazel en liet zich daar aan de universiteit inschrijven. Hij sloot zijn studie van de Vrije Kunsten in 1477 af als Magister Artium. In Bazel schreef hij zijn eerste werk, het Latijnse woordenboek Vocabularius breviloquus.

Hij begon in 1479 een studie rechtswetenschappen aan de Universiteit van Orléans. In de opdracht die hij op 7 maart 1506 in De rudimentis Hebraicis schreef aan zijn broer Dionysius, vermeldde Reuchlin dat hij zijn studie van het Romeinse recht in Orléans bekostigde door het onderwijzen van de klassieke talen. Hij behaalde zijn baccalaureaat en wisselde in de wintersemester 1480/1481 naar de Universiteit van Poitiers. Daar trok men vooral studenten aan uit de adel en rijke burgerij, die daarna op bestuurlijk gebied actief waren. Hij behaalde op 14 juni 1481 zijn licentiaat in het keizerlijk Romeins recht.

De volgende wintersemester 1481/1482 was hij in Tübingen vervanger voor het vak Poëzie (Poetica) of voor Romeins recht.

Loopbaan

Eind 1481 stelde graaf Eberhard im Barte van Württemberg Reuchlin aan als raadsman en secretaris. Reuchlin begeleidde de graaf in 1482 op een reis naar Rome, waar ze met paus Sixtus IV onderhandelden over de Universiteit Tübingen, die in 1477 door graaf Eberhard was opgericht.

Reuchlin huwde in 1484 en kwam daardoor in het bezit van landerijen en wijnbergen. Nadat hij datzelfde jaar tot doctor in het keizerlijke recht promoveerde, ging het paar in Stuttgart wonen. Hij bleef een burger van Stuttgart tot zijn overlijden.

Naar verluidt leerde hij in 1486 het Hebreeuwse alfabet van een jood met de naam Calman, en hoorde hij omstreeks die tijd de joodse bekeerling en geleerde Flavius Mithridates. Op zijn tweede reis naar Italië in 1490 maakte Reuchlin kennis met Giovanni Pico di Mirandola van de Platonische Academie te Firenze en leerde van hem iets over de kabbala. Mogelijk wakkerde dit zijn interesse in de Hebreeuwse taal aan. Pas in 1492 vond hij de gelegenheid om de taal te leren; zijn leraar was Jacob ben Jehiël Loans, de joodse arts van de keizer. Vanaf dat moment werd hij een ijverig student van het Hebreeuws.

Na het overlijden van zijn beschermheer Eberhard vluchtte hij uit angst voor Eberhards opvolger, graaf Eberhard VI, naar Heidelberg en werd daar raadsman. Van 1497 tot 1499 ging hij voor de derde keer op reis naar Rome en perfectioneerde er zijn studie van het Hebreeuws door de omgang met een aantal geleerde joden, onder wie Obadjah van Sforno. Tijdens zijn studie van het Bijbelse Hebreeuws, verdiepte hij zich ook in de studie van de Talmoed en van de kabbala.

In Heidelberg schreef hij twee Latijnse komedies: „Sergius” en „Henno”. Toen Eberhard afgezet werd, besloot hij terug te keren naar Stuttgart. Kort daarop overleed zijn echtgenote. Hun huwelijk bleef kinderloos. Hij werd in Stuttgart benoemd tot één van de drie opperste rechters van de Zwaabse confederatie (1502–1512). In die tijd hertrouwde hij met Anna Decker, uit een welgestelde familie. Het enige kind uit dit huwelijk overleed op jonge leeftijd. Reuchlin werkte als privé-literator, professor Grieks en Hebreeuws te Ingolstadt (1520–1521), en professor te Tübingen (1521–1522).

Zijn opmerkelijkste verdienste was dat hij de studie van het Hebreeuws in Duitsland en zo in West-Europa introduceerde. Zijn De rudimentis hebraicis (1506), dat zowel een woordenboek als een grammatica bevatte, was baanbrekend. In 1512 gaf hij als handleiding voor beginners een editie uit van de Hebreeuwse tekst van de boetepsalmen samen met een Latijnse vertaling. In zijn werk De accentibus et orthographia linguae hebraicae (1518), behandelt hij gedetailleerd de Hebreeuwse woordklemtoon, en beknopter het retorische accent en de muzikale klemtoon. Hij schreef kabbalistische werken (De verbo mirifico, 1494; De arte cabbalistica, 1517).

Pfefferkorn

Johann Pfefferkorn, een Joodse bekeerling en antisemiet uit Keulen en volgeling van de Keulse dominicanen, slaagde erin om in 1509 van keizer Maximiliaan het bevel te laten geven om alle Hebreeuwse boeken van de joden in Keulen en Frankfurt in beslag te laten nemen en te laten vernietigen. De joden gingen in beroep en Reuchlin werd om zijn opinie gevraagd over deze zaak. Hij gaf een gunstig verslag over de joden.

Hij scheerde de joodse geschriften niet alle over één kam maar deelde deze in in zeven categorieën. Eén categorie was het ’Oude Testament’. Door de categorieën één voor één te bespreken kwam hij tot de conclusie dat de Talmoed, het kabbalistische werk de Zohar, de commentaren van Rasji of van de broers Kimchi, Ibn Ezra, Gersonides, Nachmanides, enz. geen van alle verbrand dienden te worden, omdat ze alle waardevolle bijdragen bevatten voor de theologie en de wetenschap en er geen ’ketterij’ in voorkomt. Enkel de boeken die blasfemie tegenover Jezus Christus bevatten, zoals de Toledot Jesjoea, konden verbrand worden. Bovendien konden joden, aangezien ze onder de bescherming stonden van het Duitse Rijk, niet beschuldigd worden van ketterij tegen het christendom. Van de zeven raadsmannen die men had bijeengebracht, was Reuchlin de enige die tot een zo mild besluit kwam. De keizer herriep het vernietigingsbevel op 23 mei 1510, grotendeels als gevolg van Reuchlins verslag.

Hierop volgde een langdurige discussie met de dominicanen, waarin de hele wetenschappelijke wereld van West-Europa partij koos. De humanisten kozen de kant van Reuchlin, terwijl de clericalen, vooral de universiteiten van Leuven, Keulen, Erfurt, Mainz en Parijs, partij kozen voor Pfefferkorn en de dominicanen.

In 1511 schreef Pfefferkorn de Handspiegel om Reuchlin verder te beschuldigen. Bijvoorbeeld werd beweerd dat hij ’omgekocht’ was. Reuchlin antwoordde daarop met de Augenspiegel (Ogenspiegel).

Onder invloed van de dominicaanse prior Jacob van Hoogstraten, gaf de universiteit van Keulen in 1512 de Articuli sive Propositiones de Judaico Favore uit. Reuchlin schreef daarop zijn verdediging Defensio Reuchlini Contra Calumniatores Suos Colonienses (Tübingen, 1513). Hardwin van Grätz (Ortuin de Graes; Gratius), professor in de klassieke letterkunde aan de Universiteit van Keulen, reageerde met Prænotamenta Contra Omnem Malevolentiam (geen datum), en Reuchlin verdedigde zich met het werk Clarorum Virorum Epistolæ Latinæ, Græcæ et Hebraicæ Variis Temporibus Missæ ad J. Reuchlinum uitgaf (Tübingen, 1514; 2 delen, Hagenau, 1519).

De Parijse Universiteit van de Sorbonne volgde het voorbeeld van Keulen en veroordeelde de Augenspiegel. Het thema werd in Parijs ter sprake gebracht door de biechtvader van koning Lodewijk (Louis) XII, Petit Guillaume Haguinet, die later in 1520 in de Sorbonne ook een leerstoel Hebreeuws zou stichten, die exclusief door christelijke geleerden zou worden geleid.

De Augenspiegel veroordeeld

Prior Jacob van Hoogstraten riep Reuchlin in 1513 op binnen de zes dagen om voor de dominicaanse rechtbank in Mainz te verschijnen om verhoord te worden op verdenking van ketterij, wegens wat hij in de Augenspiegel had geschreven. Het verhoor werd opgeschorst op bevel van de Keulse aartsbisschop Uriël van Gemmingen die in 1509 door keizer Maximiliaan werd aangesteld in een comité dat Pfefferkorns beschuldigingen moest onderzoeken. Op verzoek van paus Leo X werd de zaak behandeld door de bisschop van Speyer. Deze besliste in 1514 ten gunste van Reuchlin. De dominicanen gingen in beroep bij de paus, waardoor de zaak zes jaar zonder definitieve beslissing bleef hangen. Intussen verscheen in 1515 en 1516 te Hagenau (?) en in 1517 te Bazel de Epistolæ Obscurorum Virorum ad Ortuinum Gratium („brieven van duistere mannen”), waarvan Reuchlin zei dat hij de auteur was. De zaak werd in 1516 voor het Concilie van Lateranen gebracht. Het Concilie besliste ook ten gunste van Reuchlin. Opnieuw was er bezwaar tegen deze uitspraak, tot paus Leo X in 1520 de Augenspiegel veroordeelde en Reuchlin de gerechtskosten moest betalen. Deze beslissing werd beïnvloed door kerkpolitieke motieven: de dominicanen vormden samen met koning Lodewijk XII van Frankrijk en keizer Karel IV van Duitsland een blok tegen de verspreiding van het protestantisme in Duitsland.

In 1516 overleed Reuchlins tweede echtgenote. Reuchlin bleef trouw aan de Rooms-Katholieke Kerk en probeerde zijn achterneef Melanchthon op andere ideeën te brengen.

Hij overleed op 30 juni 1522 en werd bijgezet in de Leonhardkerk te Stuttgart naast zijn tweede echtgenote.

Invloed

Reuchlin was de eerste wetenschapper die de Hebreeuwse taal invoerde in het curriculum van de universiteit. Hij onderwees reeds Hebreeuws voor hij professor werd in Ingolstadt en Tübingen. Onder zijn studenten zijn te vermelden: Philipp Melanchthon, Christopher Schilling uit Luzerne, Johannes Oecolampadius, Johannes Cellarius, Bartholomäus Caesar, Sebastian Münster, Johann Forster, en de verdediger van het katholicisme Johannes Eck.

Hij wordt beschouwd als een grondlegger van wat de christelijke kabbala zou worden.

Publicaties

Enkele van zijn werken:

• De Verbo Mirifico (Bazel, 1494), over de Kabbala. Baruchias, een joodse wijze, Capnion, een christelijk geleerde, en een Griekse filosoof hebben een discussie. Het resultaat is een verklaring van de superioriteit van de joodse wijsheid en de Hebreeuwse taal.
• Rudimenta Hebraica (Pforzheim, 1506). De eerste Hebreeuwse grammatica die door een christelijke auteur werd geschreven. Het geeft slechts een schets van de Hebreeuwse uitspraak en wat woordenschat.
• De Arte Cabalistica (Hagenau, 1517).
• De Accentibus et Orthographia Hebræorum Libri Tres (Hagenau, 1518). Dit grammaticaboek is heel wat beter dan het boek uit 1506, en toont de resultaten van de grondige studies die de auteur intussen verrichtte.

Online

• Werken in het Latijn

Erkenningen

• In 1492 werd hij door keizer Frederik III in de adelstand verheven.
• De stad Pforzheim verleent sinds 1955 een tweejaarlijkse Johannes-Reuchlin-prijs voor werken in de richting van het humanisme. Te Pforzheim bevindt zich ook het Reuchlinhuis, een vrijmetselaarsloge ’Reuchlin’ en een Reuchlin-Gymnasium. Ook in Ingolstadt, waar hij als professor actief was, is er een Reuchlin-Gymnasium.
• In 2008 werd in Pforzheim een Reuchlin-museum van vier verdiepingen geopend.

Bronnen

• (de) D. Grützmacher, Johannes von Reuchlin, Evangelische Landeskirche Baden-Württemberg, (ingekorte versie van:)
  Dr. W. Knelleisen, uitvoerigere tekst, leonhardskirche.de

  (en) Johannes Reuchlin, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

  (en) Reuchlin, Johannes von, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(en) Reuchlin, Johannes (vertaal via: ) in de Encyclopedia Judaica   Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Johannes Reuchlin op Wikimedia Commons.

Verwijzingen