Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Jiddisch
| Jiddisch (ייִדיש Yiddish) | ||
| Gesproken in | Verenigde Staten, Israël, Oekraïne, Moldavië, Polen, Wit-Rusland, Rusland, Canada, Argentinië, Frankrijk, België, Nederland, Groot-Brittannië, Litouwen en diverse andere landen | |
| Sprekers | 3 miljoen | |
| Taalfamilie |
| |
| Alfabet | Hebreeuws | |
| Officiële status | ||
| Officieel in | Joodse Autonome Oblast (alleen de jure), officieel erkende minderheidstaal in Zweden en Moldavië | |
| Taalorganisatie | (ייִוואָ) YIVO | |
| Taalcodes | ||
| ISO 639-1 | yi | |
| ISO 639-2(B) | yid | |
| SIL | yid | |
Het Jiddisch of Jiddisj (ייִדיש jidisj of אידיש idisj of יודיש Jüdisch, "Joods-Duits") is een Germaanse taal, die door ongeveer drie miljoen joden over de hele wereld gesproken wordt. Het Jiddisch wordt doorgaans van rechts naar links geschreven met het Hebreeuws alfabet, maar is taalkundig niet aan het Hebreeuws verwant. De naam is afgeleid van Middelhoogduits Jüd, Jiddisch (Jodenduits) jid (Jood). Er bestaan verschillende dialecten van het Jiddisch. Vergelijk het met Ladino tegenover Spaans. De verschillende varianten van de taal worden voornamelijk door charedische joden gesproken, met name in de Verenigde Staten, Engeland en Israël.
Soorten Jiddisch
Traditioneel
De voornaamste versies zijn:
- West-Europees Jiddisch (West-Jiddisch)
- Deze variant, die voor de oorlog door veel Nederlandse joden gesproken werd, is nagenoeg uitgestorven. Het is een van de moeilijkere varianten.
- Pools Jiddisch
- (Ook bekend as "Galicisch Jiddisch" of "Galitzer Jiddisch": Galitz = iemand uit Oost-Europees Galicië) Deze variant wordt gesproken door de aanhangers van chassidische bewegingen met hun oorsprong in Polen, zoals Belz en Bobov. Er zitten vrij veel Slavische woorden in.
- Hongaars of Jeruzalems Jiddisch
- Deze variant wordt door de leden van de chareidische gemeenschap van Jeruzalem gesproken, die al sinds ruim honderd jaar in Jeruzalem wonen. Bijvoorbeeld door de aanhangers van bewegingen zoals Toldos Aharon, Dushinsky en Neturei Karta. Jeruzalems Jiddisch lijkt zeer sterk op Duits, en heeft zijn oorsprong in het Hongaars Jiddisch. De verwantschap tussen Hongaars Jiddisch en Duits komt door het feit dat Duits naast Jiddisch de meest gebruikte taal onder Hongaarse joden was.
- Litouws en Russisch Jiddisch
- (Ook bekend als "Litvak Jiddisch": Litvak = Litouwer.) Deze variant wordt door een deel van de Litvishe (Litouwse) charedische gemeenschap en door enkele van de oudere aanhangers van Lubavitch gesproken en is sterk beïnvloed door de Slavische talen, en is dus ook een vrij lastige variant. Het is ook de variant van Jiddisch die bij veel bejaarde (niet-religieuze) Russische Joden als tweede taal bekend was.
- Oekraïens en Roemeens Jiddisch
- Deze varianten bevatten veel Slavische termen en behoren tot de moeilijkere varianten.
Vandaag
De voornaamste gemeenschappen waar Jiddisch gesproken wordt bevinden zich in de Verenigde Staten en in Israël, met kleinere gemeenschappen in Antwerpen en Zuid-Amerika. In met name de Verenigde Staten en Israël neemt het Jiddisch veel woorden uit de primaire landstaal - respectievelijk Engels en Hebreeuws - over. Zo zijn in New Yorks Jiddisch woorden zoals 'road' en 'car' gangbaar, terwijl daarvoor in Israëlisch Jiddisch Hebreeuwse of Duitse woorden gebruikt worden. Dit kan ertoe leiden dat Israëlische en Amerikaanse Jiddisch-sprekers moeite hebben elkaar te begrijpen.
Geschiedenis
De taal is tussen de 9e en 11e eeuw in het Rijnland ontstaan als omgangstaal van de joden. Zij noemden deze taal Losjn Asjkenaz (van Hebreeuws lasjon: de “tale Asjkenaz’”) of bescheidener Tajtsj (Teutsch).
In de 11e eeuw wordt de taal langs de Rijn, de Moezel en de Main (Metz, Straatsburg, Worms, Mainz, Spiers en Keulen) gesproken, vanaf de 14e eeuw tot in Hamburg, Praag en Augsburg en in de 16e eeuw zelfs in Riga, Vilnius en Lublin. De migratie naar Oost-Europa in de tweede helft van de middeleeuwen is in hoge mate veroorzaakt door vervolgingen. De oudste tekst stamt uit 1272 (Worms, zegen en enkele berijmde regels uit de Machzor), uit 1382 zijn de eerste literaire teksten overgeleverd en in 1862 verschijnt de eerste Jiddische krant (met de hebraïserende naam Kol Mevaser: "aankondigende stem"). Veel Hebreeuwse en Aramese woorden zijn ontleend aan de levensomvattende religie (Thora) en studie (Talmoed).
In de 17e en 18e eeuw legden de Maskiliem nadruk op onderwijs in een “zuivere” taal; Jiddisch beschouwden zij niet als een taal, maar als een jargon —vergelijk de discussies over Sranantongo en Papiaments— dat men associeerde met achterlijkheid en louche achterbuurten. Er werd ook een commercieel bezwaar genoemd: geldschieters die boek hielden in het Jiddisch werden door de gojiem niet altijd vertrouwd omdat zij de in het Jiddisch geschreven boeken niet konden controleren. Dit heeft niet voorkomen dat er eind 19e en begin 20e eeuw een bloeiende Jiddische literatuur (Mendele Moikher Sforim, Y. L. Peretz, Salomon Anshi, S. S. Frug, Morris Rosenfeld, Sholem Asch, Chaim Nachman Bialik, Sholom Aleichem) is ontstaan, en dat voor de Eerste Wereldoorlog circa 50% van de inwoners van grote steden zoals Warschau Jiddisch sprak, terwijl in sommige kleinere steden het percentage 100% was. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er wereldwijd ongeveer elf miljoen mensen die Jiddisch als hun moedertaal hadden. In de Tweede Wereldoorlog zijn echter miljoenen Jiddisch-sprekers vermoord door de nazi’s. Na deze oorlog zijn de overlevenden vooral naar Israël en de Verenigde Staten geëmigreerd. Hierdoor werd het Jiddisch verrijkt met Engelse woorden. Een bekende émigré en Jiddische auteur is Isaac Bashevis Singer.
Er bestaat tevens een Jiddische Wikipedia.Citefout: Na het label <ref> ontbreekt het afsluitende label </ref>
Dezelfde tekst herleid tot "Duits": 1. In Anhieb hat Gott geschaffen dem Himmel und die Erde. 2. Und die Erde ist gewesen wüst und ledig, und Finsternis ist gewesen auf den Gesicht von tehom, und der Geist von Gott hat geschwebt auf den Gesicht von die Wassern. 3. Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht. 4. Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat voneinandergeschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis. 5. Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Frühmorgen, ein Tag.
Jiddische invloeden in het Nederlands
Het Amsterdamse dialect kent veel Jiddische en Hebreeuwse leenwoorden, als mazzel, mesjogge, nebbisj, achenebbisj en koosjer. Daarvan afgeleid zijn termen terechtgekomen in het Bargoens: Koosjer was in oude Amsterdamse penosekringen een term voor een plaats waar weinig politie in de buurt was en men gemakkelijker z'n gang kon gaan. De invloed van het Joods-Nederlands etnolect is tot op de dag van vandaag in het Nederlands aantoonbaar. Veel van deze woorden komen echter niet uit het Jiddisch, maar uit het Hebreeuws. Zo is het woord 'tov' (goed) dat in het Nederlands is ingeburgerd niet afkomstig uit het Jiddisch, maar uit het Hebreeuws. Het Jiddische woord hiervoor is (het Duitse) 'gut' (door Hongaarse joden uitgesproken als 'git').
- achenebbisj = armoedig, rommelig
- bajes = gevangenis (< bajit: huis)
- bolleboos = slimmerik (< ba'al ha'bajit: meester van het huis)
- Daar ga je = proost (< Lechajiem: op het leven)
- gabber = vriend, maat(< chaveer: vriend, kameraad)
- gajes = randgroep van de maatschappij (< goj: volk, niet-Jood)
- gannef = dief, schavuit (< ĝannáw: dief)
- gappen = stelen (< gannaw: stelen)
- gein = pret, plezier (< chen: waardering, behagen)
- geteisem = slecht volk (< chatat: zondoffer)
- goochem = slim (< chacham: wijs, wijze)
- gotspe = onbeschaamde brutaliteit
- gozer = kerel (<chazan, bruidegom)
- hoteldebotel = helemaal van streek, stapelgek, dolverliefd (<awar oewoteel: heengegaan en verdwenen van de wereld)
- jajem = wijn, sterke drank (< jajien: wijn)
- jatten = zn. handen, ww. stelen, "klauwen" (< jad, jadájiem: hand, handen)
- joet = biljet van 10 (gulden) (< Jod: tiende karakter in het Hebreeuws alfabet)
- kapsones = hoogmoed
- koosjer = in orde (< kasjeer: rein, geschikt)
- lef = moed (<lev, hart)
- majem = water, gracht, jenever (vooral in Amsterdam) (< majiem: water)
- mazzel = geluk (< mazzal tov: goede invloed, vandaar ook: goed gesternte)
- mesjogge = maf (< mesjoega: heen en weer zwalken)
- misjpoge = Familie, gezelschap (< miesjpaga: familie)
- Mokum (Alef) = (< makom: stad; "stad A" ofwel "Amsterdam" - vergelijk: Rotterdam werd vroeger ook genoemd Mokum Resh of "stad R")
- nakketikker = een ontzettend irritant persoon; beledigend woord gebruikt om intens vervelende mensen iets toe te roepen zonder over te gaan op echte scheldwoorden.[1]
- nebbisj = pechvogel
- penose = boeven, onderwereld (< parnasa: werk, broodwinning)
- pieremachochel = Letterlijk: bootje dat bijna zinkt, ook wel lompe logge vrouw
- pleite = weg, verdwenen (< pleta: vlucht)
- poen = geld, afgeleid van ponem (zie onder), omdat op munten een gezicht stond gestempeld om vervalsing tegen te gaan.
- ponem/porem = gezicht (< paniem: (aan)gezicht)
- schlemiel = arme man, kneusje
- sjacheraar = beunhaas
- sjoege = kennis, begrip, benul
- smeris = politieagent (< shomer: beveiligingspersoon)
- smoes = excuus (< Schmuck of Schmoo (beiden Jiddisch): letterlijk 'mist maken')
- sores = zorgen, problemen (< tsarot: benauwdheden, moeilijkheden)
- stiekem = heimelijk (< sjetieka: zwijgen, stilte)
- tinnef = troep (< tinnoef: afval, rommel)
- tof = (< tov) goed
- versjteren = verpesten, verzieken (vgl: verstoren)
Literatuur
- Een aardige inleiding met veel leesvoorbeelden is van de hand van Salcia Landmann, Jiddisch, das Abenteuer einer Sprache, DTV, 1964 (heruitgegeven uitgebreid met een biografische schets van Singer nadat deze in 1978 de Nobelprijs voor literatuur had ontvangen).
- 'Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands', Uitg. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002, ISBN 90-12-09293-0
- Hebreeuws / De mythe van de bijbelse taal, Inez Polak, Trouw, 18 december 2006.
- º Achterklap: 21 augustus 2010 is het "Koninklijk Verbond Der Nacketickersch" (afgekort de KVDN) opgericht door Doedoe en Stiewi (beter bekend als Maartje en Pim Jonkmans) met dank aan Tom Heijnen. Dit verbond heeft de droom om verbroedering in de samenleving tot stand te brengen.
Zie ook
Externe links
- Di Velt fun Yidish: Audio Stories
- Stichting Jiddisj: Jiddische taal, literatuur en cultuur in Nederland
- (en) Informatie over de Yiddish Typewriter
- (en) Yiddish sources Academisch portal met informatie over alles dat betrekking heeft op Yiddish Studies, inclusief bibliografie.
- Webspecial over Jiddisj van de Joodse Omroep
- Jiddisch online
- Forward: Amerikaanse joodse krant, Jiddische editie
- Woordenlijst Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands
| Bronnen, noten en/of referenties
|
| Jiddisch |
|---|
|
Literatuur: Overzicht · Alfabet · Isaac Bashevis Singer · Sholem Asch · Sholom Aleichem · Der Nister · Chaim Nachman Bialik · Glikl Hamel · Ramsj |
| Indo-Europese talen > Kentum-talen > Germaanse talen > |
|---|
* = Uitgestorven taal |
| Bestand:Wikipedia-logo-v2.svg | Zie de Jiddischtalige uitgave van Wikipedia. |
|
Zoek Jiddisch op in het WikiWoordenboek. |
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Yiddish language op Wikimedia Commons.