Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Harlingen (stad)
Plaats in Nederland 
| |||||
| |||||
  | |||||
| Bestand:Harlingen-centrum-OpenTopo.jpg | |||||
| Provincie |  Friesland
| ||||
| Gemeente |  Harlingen
| ||||
| Coördinaten | 53°010′N 5°025′E | ||||
| Belangrijke verkeersaders | A31 N31 N390 N393 | ||||
| Woonplaatscode | 2891 ? | ||||
| Stadhuis van Harlingen | |||||
| Stadhuis van Harlingen | |||||
| Luchtfoto uit 2014 | |||||
| Luchtfoto uit 2014 | |||||
| |||||
Harlingen (Westerlauwers Fries: Harns ( uitspraak )) is een stad in de Nederlandse provincie Friesland en de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente.
Het ligt ten westen van Franeker en ten noorden van de Afsluitdijk aan de Waddenzee. Harlingen behoort tot de Friese elf steden. In 2019 telde de stad 14.755 inwoners. Het is de op vier na grootste plaats van Friesland. Tot de stad behoren ook de buurtschappen IJslumburen, Koetille, Koningsbuurt, Luidum en Ungabuurt.
De haven van Harlingen is de belangrijkste haven van de provincie.
Geschiedenis
Ontstaan en stadsrechten
Omstreeks 1157 stichtte Eilwardus Ludinga het klooster Ludingakerke in het dorp Almenum. De monniken groeven grachten om de handelsvaart beter mogelijk te maken. Ludingakerk werd hierdoor een van de rijkste kloosters in Friesland. De buurt ten westen van Almenum, Harlingen, werd daardoor zó belangrijk dat deze in 1234 stadsrechten kreeg. Daarmee is Harlingen als stad ouder dan bijvoorbeeld Leeuwarden, Dokkum, Franeker of Amsterdam. Noordwestelijk van Harlingen lag in die tijd nog de stad Griend met poorten, grachten en zelfs een hogeschool.[bron?] In 1287 werd Griend als gevolg van de desastreuze Sint-Luciavloed grotendeels verzwolgen door de zee. Thans is Griend nog slechts een zandplaat in de Waddenzee. De naam Harlingen is vermoedelijk afkomstig van de state Harlinga. In 1311 kwam "Harlingen" voor in Engelse havenregisters. In 1579 ondertekenden afgezanten van de stad de Unie van Utrecht en op 22 december 1634 ontving Harlingen zijn octrooi van de Staten van Friesland voor Groenlandsch- en Straat Daevids-visscherij (walvisvaart).
Twee eeuwen lang bestaat Harlingen, gelegen op een bogtigen uithoek der kust, in de schaduw van de universiteitsstad Franeker. Maar door de verbinding met de zee nam de welvaart gestaag toe. Vroeger lag de stad westelijker dan vandaag, maar de zee sloeg regelmatig land weg. In 1543 en 1565 breidde men uit in noordelijke richting, zodat de Noorderhaven de Binnenhaven wordt, die hij nu nog is. Op de middag van 17 mei 1568 werden tot verbazing van de Harlingers 1800 Waalse soldaten aan land gezet, die later in de slag bij Heiligerlee verslagen worden.
Na de stormvloed in de zomer van 1573 moesten dijkgedeelten ten noorden en zuiden van Harlingen landinwaarts nieuw worden aangelegd. De Spaanse kolonel Caspar de Robles perste de bevolking geregeld geld af voor de soldij van zijn soldaten.[1] Hij was in 1574, inmiddels stadhouder, traag bij de voedselvoorziening voor de dijkwerkers en er dreigde hongersnood ook voor de burgers van de stad. Die mochten bovendien de stad niet verlaten op straffe van verbeurdverklaring van hun bezit. De geplande dijkhoogte van 12 voet bleef steken op 10 voet.[2]
In 1579 volgde een uitbreiding naar het oosten, mede door de toevloed van Vlaamse doopsgezinden die de katholieke repressie in de Zuidelijke Nederlanden ontvluchtten. Door deze uitbreiding die in drie maanden werd voltooid, lag de kerk van Almenum nu binnen de stadsvesten. De handelsvaart naar de landen om Noord- en Oostzee nam toe en in 1598 werd de stad weer uitgebreid, nu in zuidelijke richting. In 1596 werd het eerste stenen woonhuis gebouwd, De vergulde Engel, aan de Lanen 28. Het gebouw is ieder jaar op Monumentendag te bezichtigen.
In 1644 kwam de Friese Admiraliteit van Dokkum naar Harlingen. De Zuiderhaven kreeg het karakter van marinehaven. De vermaarde Tjerk Hiddes de Vries wordt er later luitenant-admiraal. De krijgsvaart bleef echter van minder belang dan de handelsvaart. Talrijke schippers onderhielden beurtvaarten naar de Waddeneilanden, naar alle hoeken van de provincie en naar de Zuiderzeehavens, waarvan Amsterdam de belangrijkste was. De stad kende veel nijverheid. Er waren scheepswerven, bierbrouwerijen, zeep- en zoutziederijen, steen- en pottenbakkerijen, kalkovens, graan- en zaagmolens. Maar zoals dat al eerder het geval was met de Hanzesteden aan de toenmalige Zuiderzee, werd Harlingen in de volgende eeuwen voorbijgestreefd door Amsterdam en Rotterdam. Toch bleef Harlingen als kustvaart- en vissershaven met veel voorzieningen en het nieuw gegraven Van Harinxmakanaal van groot economisch belang voor Friesland.
Oranjebezoeken
Verschillende keren is Harlingen bezocht door de stadhouderlijke en later de koninklijke familie. Het eerste bezoek was van Willem van Oranje.
| Jaar | Persoon | Opmerkingen |
|---|---|---|
| 1581 | Willem van Oranje | Hij schonk de stad 3000 Caroliguldens voor verbetering van de havenwerken |
| 1734 | Prins Willem IV | eerste bezoek |
| 1745 | Prins Willem IV | tweede bezoek |
| 1773 | Prins Willem V | eerste bezoek |
| 1791 | Prins Willem V | tweede bezoek |
| 1837 | Koning Willem I | |
| 1873 | Koning Willem III | |
| 1877 | Prins Hendrik van Oranje-Nassau | Prins Hendrik opent als plaatsvervanger van Koning Willem III de Nieuwe Willemshaven |
| 1905 | Koningin Wilhelmina Koningin-moeder Emma en Prins Hendrik van Mecklenburg-Schwerin |
|
| 1982 | Koningin Beatrix | Koninginnedag |
| 2016 | Koning Willem Alexander en Koningin Maxima | Streekbezoek |
Inwoners
Veel Harlingers hebben weinig met Friesland, wat zich vertaalt in het feit dat slechts weinig Harlingers de Friese taal spreken en het weinig wordt onderwezen op Harlinger scholen. Als verklaring wordt gegeven dat Harlingen lange tijd afhankelijk was van de handel, en zich daarom meer op Holland oriënteerde. Eerder hadden Harlingers het gevoel dat de provincie weinig voor hen deed, Franeker kreeg een universiteit en Leeuwarden genoot als hoofdstad veel privileges. Het feit dat gemeentelijke herindelingen in Friesland weinig voor Harlingen als gemeente opleverde heeft ook enigszins kwaad bloed gezet.[bron?] Niet te vergeten dat Harlingen ooit, vergeleken met de rest van Friesland, een grote handelsstad was. Enkele Friezen nemen het gebrek aan Fries nationalisme en taal onder de Harlingers kwalijk.[bron?] De Fryske Nasjonale Partij heeft nog nooit meegedaan aan de gemeenteraadsverkiezingen in de stad.
Bijnamen
De bijnamen van Harlingers zijn "Tobbedansers" en "Ouwe seunen".
- De eerste bijnaam is te danken aan de productie van Harlinger bont. Deze kledingstof werd gemaakt van wol. Toen veel doopsgezinde Vlamingen vluchtten naar Nederland, belandden er relatief veel in Harlingen. Zij namen de gewoonte van tobbedansen mee: om de wol schoon te maken werd het in grote tobbes met water al trappelend en blootsvoets gereinigd. Vandaar de naam "Tobbedansers". Hieraan heeft ook het onderdeel "Tobbedansen" van het TROS-programma "Te land, ter zee en in de lucht", dat hier voor het eerst werd opgenomen, zijn naam te danken.
- Harlingers spreken een ieder aan met het woord "seun" (vrij vertaald 'zoon'). "Ouwe seun" is de aanspreekvorm voor geboren Harlingers. Vandaar dat Harlingers in Friesland ook bekendstaan als ouwe seunen.
Taal en dialect
Het Fries wordt op de Harlinger scholen onderwezen (zij het op beperkt niveau), maar weinig gesproken. Het Harlingers wordt meer gesproken, maar over het algemeen blijft de Nederlandse taal het meest gebruikt. In de gemeentelijke dorpen Midlum en Wijnaldum wordt het Fries wel veel gesproken. De vaarten en kanalen rond Harlingen hebben ook Nederlandse namen en geen Friese. Binnen de Vereniging Oud Harlingen ressorteert de taalgroep "Se Suuden en Se Wuuden" met als doel het vastleggen van de Harlinger taal in woord en geschrift.
Wijken
Harlingen kent de volgende wijken:
Infrastructuur
De N31 is de belangrijkste ontsluitingsweg. Deze weg sluit op ongeveer 8 kilometer ten zuiden van Harlingen aan op de Afsluitdijk die sinds 1932 een directe route over land vormt tussen Friesland en Noord-Holland. Ten noordoosten van Harlingen gaat de weg over in de A31 richting Leeuwarden. De N31 liep tot eind 2017 verhoogd op een talud door de stad. In 2014 is er een project gestart om de weg dubbelbaans en verdiept aan te leggen. Op 11 december 2017 is de weg officieel geopend.[3] De overige werkzaamheden zijn in het daaropvolgende half jaar voltooid.
Haven
Vanuit de haven van Harlingen worden diverse vrachtroutes onderhouden, zoals naar Scandinavië. De meeste coasters die naar Harlingen komen, komen om zout te laden bij de zoutfabriek. Naast de Harlinger schepen ligt in de Vissershaven ook een grote Urker vloot. In Harlingen liggen veel zeilende charterschepen, ook wel de bruine vloot genoemd. Dit soort schepen vaart met groepen langs de Waddeneilanden, maar varen vanuit Harlingen.
De huidige havens zijn: Noorderhaven, Zuiderhaven, de Oude Buitenhaven, het Dok (v/h Willemshaven), de Nieuwe Willemshaven, de Vluchthaven, de Industriehaven, de Nieuwe Industriehaven, de Nieuwe Vissershaven en Haven Oostpoort.
Veerdiensten
Veerdiensten vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling worden uitgevoerd door Rederij Doeksen en Rederij Wadden Transport.
- Harlingen-Terschelling, 2 uur; sneldienst 45 minuten*
- Harlingen-Vlieland, 1 uur en 30 minuten; sneldienst 45 minuten*
- *als de sneldienst niet rechtstreeks gaat duurt de overtocht 35 minuten langer.
Openbaar vervoer
Harlingen is met het openbaar vervoer te bereiken. Zowel met de trein als bus. Het busvervoer en de treinverbinding worden geëxploiteerd door Arriva.
Van en naar Harlingen gaan de volgende buslijnen (bijgewerkt: 15 juli 2019):
- 71 Kop Afsluitdijk - Harlingen - Leeuwarden v.v.
- 75 Harlingen - Bolsward v.v.
- 97 Harlingen - Leeuwarden v.v.
- 99 Harlingen - Heerenveen v.v. (via Bolsward en Sneek)
- 199 Harlingen - Heerenveen v.v. (via Bolsward, Sneek en Joure; alleen 's avonds en in het weekend)
Arriva exploiteert sinds 9 december 2012 het busvervoer in Harlingen (na 6 jaar afwezigheid) en rijdt met nieuwe VDL Citea 12 meter en VDL Ambassador 10,6 meter bussen. In de beginperiode reden er oudere bussen vanwege materieeltekort, waaronder het type Wright Commander.
Naast deze buslijnen is er ook een treinverbinding naar Franeker, Dronrijp, Deinum en Leeuwarden. Er zijn twee treinstations in Harlingen: Station Harlingen Haven en Station Harlingen. De trein, die rijdt op dit traject, is de Stadler GTW, door Arriva Spurt genoemd.
Sport
De Harlinger amateurvoetbalverenigingen FC Harlingen en ZMVV Zeerobben worden in een apart artikel beschreven.
Kunst en cultuur
Musea
Verenigingen en stichtingen
- Hein Buismanstichting
- Vereniging Oud Harlingen
- Waddenvereniging
- Biljardvereniging Harlingen(BVH)
- Scouting: St. Michiel & Liobagroep (landscouts), Caspar di Roblesgroep (waterscouts), Blauwe Vogelgroep 'De Ontdekkers' (Scouts met een beperking)
- Zeekadetkorps Harlingen
- Postduivenvereniging de Postduif Harlingen
Muziek
In Harlingen zijn onder meer de volgende artiesten actief in de muziek.
- De Skúmkoppen (koor)
- Muziekvereniging Hosanna
- Stedelijke Muziekvereniging
- Solid (dameskoor)
- Wiebe van Dijk (gemeenteraadslid en volkszanger)
- Windkracht 10 (zeemanskoor)
- Gospelgroep Kèrugma (Harlinger Gospelgroep)
- Harlinger Huisvrouwen (koor)
Bezienswaardigheden
Een deel van de verdedigingswerken is nog steeds te zien in het centrum van de stad. Ook de oorspronkelijke grachtengordels zijn nog grotendeels terug te vinden, net als de pakhuizen en de in Hollandse stijl gebouwde huizen. Enkele voormalige pakhuizen zijn: Brittania, De Blauwe Hand, De Hamer, Java en Sumatra. In de stad bevinden zich nog vele steegjes die de verbinding vormen tussen de grachten. Op de smalle straatgedeeltes vond vroeger de handel plaats in de vele goederen die over water werden aangevoerd. In enkele steegjes is die straatfunctie nog herkenbaar.
Monumenten
Een deel van Harlingen is een beschermd stadsgezicht met uitbreiding, een van de beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland.
Zie ook:
Beelden
Gevelstenen
Veel van de in Hollandse stijl gebouwde huizen met hun opvallende gevels hebben een gevelsteen die aan een huis een eigen merkteken geeft. Dit is een overblijfsel uit de tijd dat huisnummers nog niet werden gebruikt. Ze zijn vaak op een opvallende plaats aangebracht, soms als ornament. Veel gevelstenen in de stad zijn gerestaureerd en laten de geschiedenis van het huis zien, door bijvoorbeeld welk beroep in het huis is uitgeoefend.
- Noorderhaven 31 - gedenksteen die aangeeft hoe hoog het zeewater kwam tijdens overstromingen in 1776 en 1825.
- Noorderhaven 74 - idem.
- Voorstraat 5 - huis van een timmerman afgebeeld met een mand gereedschap.
- Kleine Bredeplaats 12 - afbeelding van vermoedelijk een herberg. Ook heeft de gevel stenen met wapenschilden waarop het jaartal 1667 en de initialen van het echtpaar Bernardus Dreijer en Alida van der Geest, die eind achttiende eeuw in het pand woonden.
- Hofstraat 34 - eerste steen.
- Kerkpad 30 - gedenksteen uit 1763 van de Nederlands Hervormde diaconie.
- Lanen 28 - gevelsteen uit 1596, afgebeeld De Gouden Engel op het oudste stenen woonhuis van Harlingen en in gebruik door de vrijmetselaarsloge. Op monumentendag is het gebouw ter bezichtiging geopend.
- Lanen 18 - De vergulde lelie uit 1651, Het pand werd in 1651 benoemd als “De vergulde lelie” en zodoende heeft Frank van der Zee deze lelie uitgesneden welke is geschilderd en verguld door Klaas Posthuma van Atelier Acanthus.
Zie ook de link onderaan over Harlinger historie, met een data- en fotobank van alle gevelstenen.
Recreatie en evenementen
Het toerisme neemt elk jaar nog steeds toe: niet alleen Nederlanders bezoeken de stad veel, maar ook vele Duitsers, enkele Belgen en een klein maar toenemend aantal Engelsen komen op de stad af.
Natuur
- De Engelse Tuin
- Harmenspark
- Het Hegewiersterfjild (Natuurgebied bij Harlingen)
- Strand van Harlingen
- Waddenvereniging, een organisatie die opkomt voor de natuurlijke belangen van de Waddenzee.
Evenementen en festivals
- Visserijdagen Harlingen, eind augustus (verkozen tot beste regio evenement van Nederland in 2010)
- Friese Havendagen
- Harlinger Sloepenrace, april
- Harlingen - Terschelling race (HT-race) sloepenrace op de vrijdag na Hemelvaart
- 2km zeezwemtocht, eind augustus begin september
- Harlinger Straatfestival
- Muziek aan Zee, strandconcert eind juni
- Lanenkaatsen
- Beachdance
- Harlinger 'City-swim'
- Harlingen Ongeschut
Tall Ships Races
Harlingen was in 2014 starthaven van de Tall Ships' Races. Het evenement trok naar schatting zo'n 150.000 bezoekers aan verspreid over de hele periode van het evenement.[bron?] In augustus 2018 was Harlingen de finishplaats van de laatste etappe van de Tall Ships' Races. Opvallend aan deze editie was het feit dat de Russische tall ships Sedov en Kruzenstern niet naar Harlingen kwamen, mogelijk wegens angst voor schuldeisers.[4]
Onderwijs
- Regionale Scholengemeenschap Simon Vestdijk (Openbaar, heeft dependance in Franeker)
- Maritieme Academie Harlingen (Openbaar)
- Openbare Basisschool Het Noorderlicht (Samenvoeging van de openbare basisscholen Jan Lighthart en Prof. Kohnstamm)
- Openbare Basisschool 't Wad
- R.K. Basisschool Sint Michaël
- Protestants-Christelijke Basisschool Prins Johan Friso
- Protestants-Christelijke Basisschool Het Baken (Samenvoeging van de basisscholen Prins Willem Alexander en Prins Constantijn Christof Basisschool)
- Christelijke basisschool De Diamant
Religie
- Vrijgemaakt gereformeerde kerk De Haven; Strumphler-orgel (1780), Reil-orgel (1953), Van Vulpen-orgel (2006)
- Gereformeerde kerk
- Christelijk gereformeerde kerk Ichthus
- Baptisten gemeente
- Leger des Heils
- Jehova's getuigen
Media
- Harlinger Courant
- Omroep RSH (Radio Stad Harlingen)
Bekende Harlingers
 Zie Lijst van Harlingers voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Naamgenoot
- De stad Harlingen (65.000 inwoners in 2010), in het zuidelijkste county van Texas in de Verenigde Staten, is vernoemd naar het Friese Harlingen.
Zie ook
Externe links
- Officiële website
- Harlingen, de poort van Friesland - harlingen-friesland.nl
- Kleine Kerkstraat, Historie Harlingen - kleinekerkstraat.nl
Afbeeldingen
Literatuur
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Harlingen op Wikimedia Commons.
| Plaatsen in de gemeente Harlingen | |
|---|
|
Steden, dorpen en gehuchten: Harlingen · Midlum · Wijnaldum |
| Friese elf steden |
|---|
|
Bolsward · Dokkum · Franeker · Harlingen · Hindeloopen · IJlst · Leeuwarden · Sloten · Sneek · Stavoren · Workum |
