Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Geschiedenis van de Muisca: verschil tussen versies

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_de_Muisca&diff=cur&oldid=48017299 18 nov 2016 Tisquesusa 31 okt 2016)
 
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_de_Muisca&diff=cur&oldid=48475560 25 jan 2017)
 
Regel 1: Regel 1:
{| class="wikitable" width=25% align=right
{| class="wikitable" width=25% align=right
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Geschiedenis van de Muisca
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Geschiedenis van de Muisca
Regel 12: Regel 13:
| Lithische en vroeg-keramische periode
| Lithische en vroeg-keramische periode
| 10.500 - 800 v. Chr.
| 10.500 - 800 v. Chr.
| ·&nbsp;[[:en:El Abra|El Abra]]<br>·&nbsp;[[:en:Tequendama|Tequendama]]<br>·&nbsp;[[:en:Piedras del Tunjo Archaeological Park|Piedras<br>del Tunjo]]<br>·&nbsp;[[:en:Nemocón#Checua|Checua]]<br>·&nbsp;[[:en:Lake Herrera|Meer van Herrera]]  
| ·&nbsp;[[El Abra]]<br />·&nbsp;[[Tequendama]]<br />·&nbsp;[[Piedras del Tunjo|Piedras<br />del Tunjo]]<br />·&nbsp;[[Checua]]<br />·&nbsp;[[Meer van Herrera]]  
|-
|-
| [[:en:Herrera Period|Herrera]]
| [[Herreraperiode]]
| 800&nbsp;v. Chr.&nbsp;-&nbsp;800
| 800&nbsp;v. Chr.&nbsp;-&nbsp;800
|
|
Regel 22: Regel 23:
|  
|  
|-
|-
| [[:en:Spanish conquest of the Muisca|Spaanse verovering]]
| [[Spaanse verovering van de Muisca]]
| 1537&nbsp;-&nbsp;1539
| 1537&nbsp;-&nbsp;1539
|  
|  
Regel 35: Regel 36:
|-
|-
|}
|}
De '''geschiedenis van de Muisca''' bestrijkt een periode tijdens de Europese middeleeuwen en vroege zestiende eeuw; van ongeveer 800 tot 1537. De [[Muisca]] vormden een van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's. De geschiedenis van de Inca's, Maya's en Azteken is uitgebreid gedocumenteerd en beschreven, waar de Muisca relatief weinig historische aandacht hebben gekregen. Gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw, bood meer en breder onderzoek naar de beschaving op de Altiplano Cundiboyacense; het centrale hoogplateau in de oostelijke keten van de [[Andes]] in [[Colombia]], inzicht in de leefwijze, zelfvoorzienende economie, bloeiende handel, relatief weinig conflicten met naburige gemeenschappen, rijke landbouw, keuken, religie, mythologie, astronomie en kalender en vooral de naamgever van het "Volk van het Zout" (Spaans: ''Pueblo de la Sal''); de winning van en handel in [[steenzout]], gewonnen in de vallei van [[Zipaquirá]]-[[Nemocón]] en [[Tausa]]. De Muisca werden echter bekend vanwege de bewerking en gedetailleerde kunst in een edelmetaal dat nauwelijks voorkomt op de Altiplano: [[goud]]. De Muisca gebruikten voornamelijk legeringen hiervan met koper en zilver, dat ''[[tumbaga]]'' ([[geel goud]]) genoemd wordt.
De '''geschiedenis van de Muisca''' bestrijkt een periode tijdens de Europese middeleeuwen en vroege zestiende eeuw; van ongeveer 800 tot 1537. De [[Muisca]] vormden een van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's. De geschiedenis van de Inca's, Maya's en Azteken is uitgebreid gedocumenteerd en beschreven, waar de Muisca relatief weinig historische aandacht hebben gekregen.  
__NOTOC__
Gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw, bood meer en breder onderzoek naar de beschaving op de Altiplano Cundiboyacense; het centrale hoogplateau in de oostelijke keten van de [[Andes]] in [[Colombia]], inzicht in de leefwijze, zelfvoorzienende economie, bloeiende handel, relatief weinig conflicten met naburige gemeenschappen, rijke landbouw, keuken, religie, mythologie, astronomie en kalender en vooral de naamgever van het "Volk van het Zout" (Spaans: ''Pueblo de la Sal''); de winning van en handel in [[steenzout]], gewonnen in de vallei van [[Zipaquirá]]-[[Nemocón]] en [[Tausa]]. De Muisca werden echter bekend vanwege de bewerking en gedetailleerde kunst in een edelmetaal dat nauwelijks voorkomt op de Altiplano: [[goud]]. De Muisca gebruikten voornamelijk legeringen hiervan met koper en zilver, dat ''[[tumbaga]]'' ([[geel goud]]) genoemd wordt.


Op het moment van eerste contact en verovering, in het voorjaar van 1537, bewoonden tussen 300.000 en twee miljoen Muisca een gebied van ongeveer 25.000 km²; gelegen in de hedendaagse departementen [[Cundinamarca]], [[Boyacá (departement)|Boyacá]] en een klein deel van [[Santander (departement)|Santander]]. De valleien en heuvels van de Andes, van de mensen; ''Muisca'' of ''Muysca'' betekent zowel "mens" als "mensen", was georganiseerd in een losse "confederatie". Het zuidelijke deel van de Altiplano; de [[Savanne van Bogotá]], werd geleid door de ''zipa'', het centrale en noordwestelijke deel door de ''zaque'' en de noordoostelijke vallei van Sogamoso-Duitama werd beheerd door de religieuze ''iraca'' in de Stad van de Zon; [[Sogamoso|Sugamuxi]] en de ''tundama'' in [[Duitama|Tundama]].
Op het moment van eerste contact en verovering, in het voorjaar van 1537, bewoonden tussen 300.000 en twee miljoen Muisca een gebied van ongeveer 25.000 km²; gelegen in de hedendaagse departementen [[Cundinamarca]], [[Boyacá (departement)|Boyacá]] en een klein deel van [[Santander (departement)|Santander]]. De valleien en heuvels van de Andes, van de mensen; ''Muisca'' of ''Muysca'' betekent zowel "mens" als "mensen", was georganiseerd in een losse "confederatie". Het zuidelijke deel van de Altiplano; de [[Savanne van Bogotá]], werd geleid door de ''zipa'', het centrale en noordwestelijke deel door de ''zaque'' en de noordoostelijke vallei van Sogamoso-Duitama werd beheerd door de religieuze ''iraca'' in de Stad van de Zon; [[Sogamoso|Sugamuxi]] en de ''tundama'' in [[Duitama|Tundama]].
Regel 43: Regel 46:
Vergeleken met de Azteken, Maya's en Inca's zijn de Muisca als vierde grote beschaving in de Amerika's onbekend, mede door het gebrek aan stenen architectuur als Tenochtitlan, Chichen Itza, Tikal, Copán en Machu Picchu. De bekendheid werd vooral gevormd vanwege de fijne goudbewerking en de winning van zout, een taak die exclusief de vrouwen uit de Muiscasamenleving beoefenden.
Vergeleken met de Azteken, Maya's en Inca's zijn de Muisca als vierde grote beschaving in de Amerika's onbekend, mede door het gebrek aan stenen architectuur als Tenochtitlan, Chichen Itza, Tikal, Copán en Machu Picchu. De bekendheid werd vooral gevormd vanwege de fijne goudbewerking en de winning van zout, een taak die exclusief de vrouwen uit de Muiscasamenleving beoefenden.


Kennis van de geschiedenis van de Muisca komt uit primaire bron van [[Gonzalo Jiménez de Quesada]] en vroege secundaire bronnen van [[Pedro Simón]], [[Juan de Castellanos]] en later [[Lucas Fernández de Piedrahita]]. Modern archeologisch, antropologisch en astronomisch onderzoek vond plaats door [[:en:Carl Henrik Langebaek|Carl Henrik Langebaek]], [[:en:Javier Ocampo López|Javier Ocampo López]], [[:en:Jorge Gamboa Mendoza|Jorge Gamboa Mendoza]], [[:en:Manuel Arturo Iquierdo Peña|Manuel Izquierdo]], [[:en:Marianne Cardale de Schrimpff|Marianne Cardale de Schrimpff]], [[Ana María Groot de Machecha]], [[Thomas van der Hammen]] en anderen.
Kennis van de geschiedenis van de Muisca komt uit primaire bron van [[Gonzalo Jiménez de Quesada]] en vroege secundaire bronnen van [[Pedro Simón]], [[Juan de Castellanos]] en later [[Lucas Fernández de Piedrahita]]. Modern archeologisch, antropologisch en astronomisch onderzoek vond plaats door [[Carl Henrik Langebaek]], [[Javier Ocampo López]], [[Jorge Gamboa Mendoza]], [[Manuel Izquierdo Peña]], [[Marianne Cardale de Schrimpff]], [[Ana María Groot de Machecha]], [[Thomas van der Hammen]] en anderen.


__NOTOC__
== Etymologie ==
== Etymologie ==
Het woord "Muisca" betekent in de taal van het volk "mens of persoon". Aangezien het ''Muysccubun''; de [[Chibcha]]taal van de Muisca, die "taal van de mensen" betekent, geen onderscheid kent tussen enkelvoud en meervoud, betekent het woord ook "mensen, volk of personen".<ref>{{es}} [http://muysca.cubun.org/muysca ''Muysca''] - Muysccubunwoordenboek online</ref> Het in de [[Spaanse taal]] gebruikte "muiscas" is daarmee een [[hispanisme]]. De in het [[Engelse taal|Engels]] gebruikelijke benaming "Muisca people" is zodoende een [[tautologie (stijlfiguur)|tautologie]].
Het woord "Muisca" betekent in de taal van het volk "mens of persoon". Aangezien het ''Muysccubun''; de [[Chibcha]]taal van de Muisca, die "taal van de mensen" betekent, geen onderscheid kent tussen enkelvoud en meervoud, betekent het woord ook "mensen, volk of personen".<ref>{{es}} [http://muysca.cubun.org/muysca ''Muysca''] - Muysccubunwoordenboek online</ref> Het in de [[Spaanse taal]] gebruikte "muiscas" is daarmee een [[hispanisme]]. De in het [[Engelse taal|Engels]] gebruikelijke benaming "Muisca people" is zodoende een [[tautologie (stijlfiguur)|tautologie]].
Regel 52: Regel 54:
De Muisca bewoonden een hoogplateau en aangrenzende valleien in de [[Cordillera Oriental (Colombia)|oostelijke keten]] van de Colombiaanse [[Andes]]. Deze ''Altiplano Cundiboyacense'' (Spaans voor "hoogplateau van Cundinamarca en Boyacá") is een gebied dat gekenmerkt wordt door door het jaar heen vrij constant klimaat en een altijdgroene vegetatie herbergt. De ''Altiplano'' strekt zich uit van de [[Sumapaz]] páramo in het zuidwesten tot de [[Chicamochakloof]] in het noordoosten en wordt omringd door hogere bergen van de oostelijke keten alsmede valleien die rivieren in de geologische tijd hebben uitgesneden. De vallei ten oosten van de hoogvlakte wordt de Tenzavallei genoemd, een gebied met een milder klimaat dat ook door leden van het Muiscavolk bewoond werd. Het koele klimaat, de regelmatige regenval met nattere periodes in het voor- en najaar, en de hoogteverschillen in het gebied vormden een gunstig uitgangspunt voor de landbouw, waar de Muisca in excelleerden.  
De Muisca bewoonden een hoogplateau en aangrenzende valleien in de [[Cordillera Oriental (Colombia)|oostelijke keten]] van de Colombiaanse [[Andes]]. Deze ''Altiplano Cundiboyacense'' (Spaans voor "hoogplateau van Cundinamarca en Boyacá") is een gebied dat gekenmerkt wordt door door het jaar heen vrij constant klimaat en een altijdgroene vegetatie herbergt. De ''Altiplano'' strekt zich uit van de [[Sumapaz]] páramo in het zuidwesten tot de [[Chicamochakloof]] in het noordoosten en wordt omringd door hogere bergen van de oostelijke keten alsmede valleien die rivieren in de geologische tijd hebben uitgesneden. De vallei ten oosten van de hoogvlakte wordt de Tenzavallei genoemd, een gebied met een milder klimaat dat ook door leden van het Muiscavolk bewoond werd. Het koele klimaat, de regelmatige regenval met nattere periodes in het voor- en najaar, en de hoogteverschillen in het gebied vormden een gunstig uitgangspunt voor de landbouw, waar de Muisca in excelleerden.  


Belangrijke watermassa's op de Altiplano zijn en waren de verscheidene meren en moerassen, waaronder het meer van Fúquene, het meer van Herrera, het meer van Iguaque en het meer van Guatavita. De meren speelden een belangrijke rol in de religie van de Muisca. De [[Bogotárivier]] was de hoofdader in het gebied en stroomt van noordoost naar zuidwest over de hoogvlakte. Andere rivieren die een bron van water en riviervis vormden, waren de Funzarivier en in het uiterste noordoosten van het gebied van de Muisca de Chicamocharivier en de Sogamosorivier. De watermassa's kenden hun oorsprong in het Humboldtmeer, een [[pleistoceen]] meer dat bestond tot ongeveer 30.000 jaar geleden. De hedendaagse Subaheuvels (Spaans: ''Cerros de Suba'') vormden een eiland in dit Humboldtmeer, dat omgeven werd door hogere bergen. De moerassen in en rond Bogotá, in het Spaans gekend als ''humedales de Bogotá'', zijn een overblijfsel van het Humboldtmeer.
Belangrijke watermassa's op de Altiplano zijn en waren de verscheidene meren en moerassen, waaronder het [[meer van Fúquene]], het [[meer van Herrera]], het [[meer van Iguaque]] en het [[meer van Guatavita]]. De meren speelden een belangrijke rol in de religie van de Muisca. De [[Bogotárivier]] was de hoofdader in het gebied en stroomt van noordoost naar zuidwest over de hoogvlakte. Andere rivieren die een bron van water en riviervis vormden, waren de [[Funzarivier]] en in het uiterste noordoosten van het gebied van de Muisca de [[Chicamocharivier]] en de [[Sogamosorivier]]. De watermassa's kenden hun oorsprong in het [[Humboldtmeer (Colombia)|Humboldtmeer]], een [[pleistoceen]] meer dat bestond tot ongeveer 30.000 jaar geleden. De hedendaagse [[Subaheuvels]] (Spaans: ''Cerros de Suba'') vormden een eiland in dit Humboldtmeer, dat omgeven werd door hogere bergen. De moerassen in en rond Bogotá, in het Spaans gekend als ''humedales de Bogotá'', zijn een overblijfsel van het Humboldtmeer.


De ''Altiplano Cundiboyacense'' wordt in het zuidwesten gekenmerkt door de Savanne van Bogotá (Spaans: ''Sabana de Bogotá''), een vlak en vruchtbaar gebied met een gemiddelde hoogte van 2640 meter boven zeeniveau. De Savanne is geen klimatologische [[Savanne (landschap)|savanne]], maar wordt zo genoemd vanwege het vlakke karakter.
De ''[[Altiplano Cundiboyacense]]'' wordt in het zuidwesten gekenmerkt door de Savanne van Bogotá (Spaans: ''Sabana de Bogotá''), een vlak en vruchtbaar gebied met een gemiddelde hoogte van 2640 meter boven zeeniveau. De Savanne is geen klimatologische [[Savanne (landschap)|savanne]], maar wordt zo genoemd vanwege het vlakke karakter.


=== Klimaat ===
=== Klimaat ===
Regel 267: Regel 269:
== Pre-Muisca geschiedenis ==
== Pre-Muisca geschiedenis ==
=== Prehistorie ===
=== Prehistorie ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca Confederation#Prehistory|Prehistorie van de Altiplano Cundiboyacense]]}}
{{Zie ook|[[Prehistorie van de Altiplano Cundiboyacense]]}}
Tijdens het late [[pleistoceen]] en het vroegste [[holoceen]], was het klimaat van de Altiplano Cundiboyacense kouder dan vandaag; [[glaciatie]]s in de zuidelijker gelegen Sumapaz en het bestaan van het ongeveer 4500 km² grote Humboldtmeer, vormden het toneel voor pleistocene [[megafauna]]; fossiele resten van ''[[Stegomastodon]]'', ''[[Neochoerus]]'', ''[[Odocoileus]]'' en ''[[Haplomastodon|Haplomastodon waringi]]''.<ref name=PaleoDBSoata>[http://fossilworks.org/bridge.pl?a=collectionSearch&collection_no=146529 Vindplaats Soatá] - Paleobiology Database</ref> ''[[Astrapotherium]]'' kende als habitat de rivier [[Magdalena (rivier)|Magdalena]], ten westen van de hoogvlakte.<ref name=Vallejo-Pareja>{{cite book |last=Vallejo-Pareja |first=M. C. |last2=Carrillo |first2=J. D. |last3=Moreno-Bernal |first3=J. W. |last4=Pardo-Jaramillo |first4=M. |last5=Rodriguez-Gonzalez |first5=D. F. |last6=Muñoz-Duran |first6=J. |year=2015 |title=''Hilarcotherium castanedaii'', gen. et sp. nov., a new Miocene astrapothere (Mammalia, Astrapotheriidae) from the Upper Magdalena Valley, Colombia |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=Online edition |pages=x |doi=10.1080/02724634.2014.903960 }}</ref> Fossil remains of ''[[Megatherium]]'' en ''[[Mastodon]]'' zijn gevonden in [[Quipile]], in voormalig [[Panche]]terrein.<ref name=websiteQuipile>{{es}} [http://www.quipile-cundinamarca.gov.co/informacion_general.shtml Officiële website Quipile]</ref> Het Humboldtmeer, dat de vlakke topografie van de Savanne van Bogotá bedekte, begon te verdwijnen rond 30.000 jaar geleden.<ref>Torres, Vandenberghe & Hooghiemstra, 2005, p.128</ref>
Tijdens het late [[pleistoceen]] en het vroegste [[holoceen]], was het klimaat van de Altiplano Cundiboyacense kouder dan vandaag; [[glaciatie]]s in de zuidelijker gelegen Sumapaz en het bestaan van het ongeveer 4500 km² grote Humboldtmeer, vormden het toneel voor pleistocene [[megafauna]]; fossiele resten van ''[[Stegomastodon]]'', ''[[Neochoerus]]'', ''[[Odocoileus]]'' en ''[[Haplomastodon|Haplomastodon waringi]]''.<ref name=PaleoDBSoata>[http://fossilworks.org/bridge.pl?a=collectionSearch&collection_no=146529 Vindplaats Soatá] - Paleobiology Database</ref> ''[[Astrapotherium]]'' kende als habitat de rivier [[Magdalena (rivier)|Magdalena]], ten westen van de hoogvlakte.<ref name=Vallejo-Pareja>{{cite book |last=Vallejo-Pareja |first=M. C. |last2=Carrillo |first2=J. D. |last3=Moreno-Bernal |first3=J. W. |last4=Pardo-Jaramillo |first4=M. |last5=Rodriguez-Gonzalez |first5=D. F. |last6=Muñoz-Duran |first6=J. |year=2015 |title=''Hilarcotherium castanedaii'', gen. et sp. nov., a new Miocene astrapothere (Mammalia, Astrapotheriidae) from the Upper Magdalena Valley, Colombia |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=Online edition |pages=x |doi=10.1080/02724634.2014.903960 }}</ref> Fossil remains of ''[[Megatherium]]'' en ''[[Mastodon]]'' zijn gevonden in [[Quipile]], in voormalig [[Panche]]terrein.<ref name=websiteQuipile>{{es}} [http://www.quipile-cundinamarca.gov.co/informacion_general.shtml Officiële website Quipile]</ref> Het Humboldtmeer, dat de vlakke topografie van de Savanne van Bogotá bedekte, begon te verdwijnen rond 30.000 jaar geleden.<ref>Torres, Vandenberghe & Hooghiemstra, 2005, p.128</ref>


De eerste menselijke bewoners bereikten de hoogvlakte in de Andes rond 12.500 geleden en vestigden zich in de overhangende rotsen van [[El Abra]]. In [[:en:Tibitó|Tibitó]], in het nabijgelegen [[Tocancipá]] werden vondsten van deze [[jager-verzamelaar]]s gedateerd tot 11.500 jaar geleden.<ref name=Paleoindio>{{es}} [http://aplicaciones.virtual.unal.edu.co/blogs/hacolombia/2011/03/13/1-nivel-paleoindio-abrigos-rocosos-del-tequendama/ Nivel Paleoindio. Abrigos rocosos del Tequendama]</ref><ref>Gómez Mejía, 2012, p.153</ref> Ook in [[:en:Tequendama|Tequendama]], een rotspartij ten westen van de kern van [[Soacha]], zijn archeologische vondsten gedaan van vroege en langdurige bewoning, van 11.000 jaar geleden tot de verovering door de Spanjaarden in 1537.<ref name=CorHam>{{es}} [http://www.historiacocina.com/paises/articulos/colombia/tequendama.htm Investigaciones arqueologógicas en los abrigos rocosos del Tequendama]</ref>
De eerste menselijke bewoners bereikten de hoogvlakte in de Andes rond 12.500 geleden en vestigden zich in de overhangende rotsen van [[El Abra]]. In [[Tibitó]], in het nabijgelegen [[Tocancipá]] werden vondsten van deze [[jager-verzamelaar]]s gedateerd tot 11.500 jaar geleden.<ref name=Paleoindio>{{es}} [http://aplicaciones.virtual.unal.edu.co/blogs/hacolombia/2011/03/13/1-nivel-paleoindio-abrigos-rocosos-del-tequendama/ Nivel Paleoindio. Abrigos rocosos del Tequendama]</ref><ref>Gómez Mejía, 2012, p.153</ref> Ook in [[Tequendama]], een rotspartij ten westen van de kern van [[Soacha]], zijn archeologische vondsten gedaan van vroege en langdurige bewoning, van 11.000 jaar geleden tot de verovering door de Spanjaarden in 1537.<ref name=CorHam>{{es}} [http://www.historiacocina.com/paises/articulos/colombia/tequendama.htm Investigaciones arqueologógicas en los abrigos rocosos del Tequendama]</ref>


<center><gallery>
<center><gallery>
Regel 282: Regel 284:


=== Lithische tijd ===
=== Lithische tijd ===
De stenen werktuigen, gevonden op verschillende locaties van de Altiplano, wijzen op een overgang van jager-verzamelaargemeenschappen naar een cultuur van permanente vestiging. [[:en:Aguazuque|Aguazuque]] en [[:en:Checua|Checua]] zijn vindplaatsen in respectievelijk Soacha en [[Nemocón]] die deze overgang en de introductie van landbouw, begrafenisrituelen, domesticatie van [[cavia's]] en de ingebruikname van keramiek hebben blootgelegd.<ref name=Correal_p237_244>Correal Urrego, 1990, p.237-244</ref><ref name=Groot_p64_77>Groot de Mahecha, 1992, p.64-77</ref> Verscheidene gereedschappen dienden voor de ontbening van [[witstaarthert|hertenvlees]], dat de hoofdmoot van het eiwitrijke dieet vormde.<ref name=Correal_p79>Correal Urrego, 1990, p.79</ref>
De stenen werktuigen, gevonden op verschillende locaties van de Altiplano, wijzen op een overgang van jager-verzamelaargemeenschappen naar een cultuur van permanente vestiging. [[Aguazuque]] en [[Checua]] zijn vindplaatsen in respectievelijk Soacha en [[Nemocón]] die deze overgang en de introductie van landbouw, begrafenisrituelen, domesticatie van [[cavia's]] en de ingebruikname van keramiek hebben blootgelegd.<ref name=Correal_p237_244>Correal Urrego, 1990, p.237-244</ref><ref name=Groot_p64_77>Groot de Mahecha, 1992, p.64-77</ref> Verscheidene gereedschappen dienden voor de ontbening van [[witstaarthert|hertenvlees]], dat de hoofdmoot van het eiwitrijke dieet vormde.<ref name=Correal_p79>Correal Urrego, 1990, p.79</ref>


=== Herreraperiode ===
=== Herreraperiode ===
{{Zie ook|[[:en:Herrera Period|Herreraperiode]]}}
{{Zie ook|[[Herreraperiode]]}}
De Herreraperiode wordt algemeen gedefinieerd van 800 vóór tot 800 na Christus.<ref name=Chronology>{{es}} [http://www.cadb.pitt.edu/samaca/cronologia.pdf Chronologie van pre-Columbiaanse periodes: Herrera en Muisca]</ref><ref name=Kruschek>Kruschek, 2003</ref> Deze tijd werd gekenmerkt door het eerste keramiek, de vroege goudbewerking en de [[archeoastronomie|archeoastronomische]] plaats ''[[El Infiernito]]''. De periode is genoemd naar het [[:en:Lake Herrera|Herrerameer]], waar vondsten voorafgaand aan deze periode en uit de Herreraperiode zijn gevonden.<ref name=PaepeCardale_p100>De Paepe & Cardale, 1990, p.100</ref>
De Herreraperiode wordt algemeen gedefinieerd van 800 vóór tot 800 na Christus.<ref name=Chronology>{{es}} [http://www.cadb.pitt.edu/samaca/cronologia.pdf Chronologie van pre-Columbiaanse periodes: Herrera en Muisca]</ref><ref name=Kruschek>Kruschek, 2003</ref> Deze tijd werd gekenmerkt door het eerste keramiek, de vroege goudbewerking en de [[archeoastronomie|archeoastronomische]] plaats ''[[El Infiernito]]''. De periode is genoemd naar het [[Herrerameer]], waar vondsten voorafgaand aan deze periode en uit de Herreraperiode zijn gevonden.<ref name=PaepeCardale_p100>De Paepe & Cardale, 1990, p.100</ref>


{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:80%; margin:auto;"
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:80%; margin:auto;"
Regel 337: Regel 339:
  barset:agriculture
  barset:agriculture
  from:-10544 till:-3000 color:hunter text:"[[Jager-verzamelaar|Jager-verzamelaars]]" anchor:middle align:center width:48
  from:-10544 till:-3000 color:hunter text:"[[Jager-verzamelaar|Jager-verzamelaars]]" anchor:middle align:center width:48
  from:-3000 till:1537 color:agriculture text:"[[:en:Muisca agriculture|Landbouw]]" anchor:middle align:center width:30
  from:-3000 till:1537 color:agriculture text:"[[Landbouw]]" anchor:middle align:center width:30


  barset:ceramic
  barset:ceramic
  from:-10544 till:-750 color:preceramic text:"[[:en:Andean preceramic|Preceramisch]]" anchor:middle align:center width:15
  from:-10544 till:-750 color:preceramic text:"[[Preceramisch]]" anchor:middle align:center width:15
  from:-750 till:1536 color:ceramic text:"[[Ceramisch]]" anchor:middle align:center width:30
  from:-750 till:1536 color:ceramic text:"[[Ceramisch]]" anchor:middle align:center width:30
  from:-500 till:1537 color:mummy text:"[[:en:Muisca mummification|Mummificatie]]" anchor:middle align:center width:15
  from:-500 till:1537 color:mummy text:"[[Mummificatie]]" anchor:middle align:center width:15
  from:-4400 till:-4340 color:bochica text:"[[:en:Bochica]]" align:left width:25
  from:-4400 till:-4340 color:bochica text:"[[Bochica]]" align:left width:25
  from:1537 till:1539 color:colonial align:left width:120  
  from:1537 till:1539 color:colonial align:left width:120  


Regel 365: Regel 367:
  from:-9100 till:-9000 fontsize:S color:colonial text:" [[Tequendama]]" align:left width:10
  from:-9100 till:-9000 fontsize:S color:colonial text:" [[Tequendama]]" align:left width:10
</timeline>
</timeline>
| valign=top | [[Bestand:Altiplano Cundiboyacense.png|center|130px]]<br><center><small>'''[[:en:Altiplano Cundiboyacense|Altiplano]]'''</small></center><br>[[Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg|center|130px]]<br><center><small>'''[[Geschiedenis van de Muisca#Muiscaconfederatie|Muiscaconfederatie]]'''</small></center><br>[[Bestand:Altiplano Cundiboyacense (subdivisions).png|center|130px]]
| valign=top | [[Bestand:Altiplano Cundiboyacense.png|center|130px]]<br><center><small>'''[[Altiplano]]'''</small></center><br>[[Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg|center|130px]]<br><center><small>'''[[Geschiedenis van de Muisca#Muiscaconfederatie|Muiscaconfederatie]]'''</small></center><br>[[Bestand:Altiplano Cundiboyacense (subdivisions).png|center|130px]]
|-
|-
|}
|}
Regel 373: Regel 375:


=== Samenleving ===
=== Samenleving ===
De samenleving van de Muisca was, zeker voor middeleeuwse begrippen, egalitair.<ref name=Kruschek_p180>Kruschek, 2003, p.180</ref> Er was een bepaalde hiërarchie in de gemeenschap, met de leiders, priesters en [[:en:Guecha|guecha]] (krijgers) als belangrijkste vertegenwoordigers, maar de toegang tot grondstoffen en de architectuur vertoonde een samenleving die weinig verschillen kende.<ref name=Henderson_p149>Henderson & Ostler, 2005, p.149</ref>
De samenleving van de Muisca was, zeker voor middeleeuwse begrippen, egalitair.<ref name=Kruschek_p180>Kruschek, 2003, p.180</ref> Er was een bepaalde hiërarchie in de gemeenschap, met de leiders, priesters en [[guecha]] (krijgers) als belangrijkste vertegenwoordigers, maar de toegang tot grondstoffen en de architectuur vertoonde een samenleving die weinig verschillen kende.<ref name=Henderson_p149>Henderson & Ostler, 2005, p.149</ref>


=== Taal ===
=== Taal ===
{{Zie ook|[[:en:Chibcha language|Muysccubun]]}}
{{Zie ook|[[Muysccubun]]}}
De taal van de Muisca wordt, in de eigen taal, ''Muysccubun'' genoemd; "taal van de mensen".<ref name=QuickGuide>{{es}} [http://muysca.cubun.org/Gram%C3%A1tica/Muisca_gu%C3%ADa_r%C3%A1pida Snelgids ''muysccubun'']</ref> Deze vorm van [[Chibcha]] werd gesproken doorheen het hele gebied dat de Muisca bewoonden. In het noorden van het huidige departement Boyacá kende men een dialect, dat Duit genoemd wordt. Deze vorm van Muysccubun wijkt licht af van het standaard-Chibcha dat gesproken werd.<ref>{{cite book |last=[[Ezequiel Uricoechea|Uricoechea]] |first=Ezequiel |year=1871 |title=Gramática, vocabulario, catecismo y confesionario de la lengua chibcha, según antiguos manuscritos anónimos e inéditos}}</ref> De taalgroep die heden ten dage Chibcha genoemd wordt, bestaat uit een variëteit aan talen die onderling weinig samenhang hebben; de Chibchataalgroep wordt verondersteld te behoren tot een gebied zich uitstrekkend van [[Nicaragua]] tot centraal-Colombia en is een losse indeling van op elkaar lijkende talen.
De taal van de Muisca wordt, in de eigen taal, ''Muysccubun'' genoemd; "taal van de mensen".<ref name=QuickGuide>{{es}} [http://muysca.cubun.org/Gram%C3%A1tica/Muisca_gu%C3%ADa_r%C3%A1pida Snelgids ''muysccubun'']</ref>. Deze vorm van [[Chibcha]] werd gesproken doorheen het hele gebied dat de Muisca bewoonden. In het noorden van het huidige departement Boyacá kende men een dialect, dat Duit genoemd wordt. Deze vorm van Muysccubun wijkt licht af van het standaard-Chibcha dat gesproken werd.<ref>{{cite book |last=[[Ezequiel Uricoechea|Uricoechea]] |first=Ezequiel |year=1871 |title=Gramática, vocabulario, catecismo y confesionario de la lengua chibcha, según antiguos manuscritos anónimos e inéditos}}</ref> De taalgroep die heden ten dage Chibcha genoemd wordt, bestaat uit een variëteit aan talen die onderling weinig samenhang hebben; de Chibchataalgroep wordt verondersteld te behoren tot een gebied zich uitstrekkend van [[Nicaragua]] tot centraal-Colombia en is een losse indeling van op elkaar lijkende talen.


=== Economie ===
=== Economie ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca economy|Economie van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Economie van de Muisca]]}}
De economie van de Muisca was gestoeld op drie belangrijke pijlers; landbouw, de winning van zout en handel. De eerste Spaanse kronieken verhalen van een volk dat bestond uit uitstekende handelaren, meer dan dat het krijgers waren. Economisch gezien waren de Muisca zelfvoorzienend; in de basisbehoeften werd voorzien door de geavanceerde landbouw en luxeproducten als edelmetalen, veren en schelpdieren werden verkregen door middel van handel met naburige inheemse gemeenschappen.
De economie van de Muisca was gestoeld op drie belangrijke pijlers; landbouw, de winning van zout en handel. De eerste Spaanse kronieken verhalen van een volk dat bestond uit uitstekende handelaren, meer dan dat het krijgers waren. Economisch gezien waren de Muisca zelfvoorzienend; in de basisbehoeften werd voorzien door de geavanceerde landbouw en luxeproducten als edelmetalen, veren en schelpdieren werden verkregen door middel van handel met naburige inheemse gemeenschappen.


==== Landbouw ====
==== Landbouw ====
{{Zie ook|[[:en:Muisca agriculture|Landbouw bij de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Landbouw bij de Muisca]]}}
Landbouw was de voornaamste bron van inkomsten voor de Muisca en werd uitgevoerd op verhoogde terrassen. Er werd gebruikgemaakt van irrigatie en drainage om de hoogste kwaliteit van landbouw te bewerkstelligen. De vruchtbare bodems van met name de savanne van Bogotá in combinatie met de overvloedige regenval en het constante klimaat, maakte twee oogsten per jaar mogelijk. Ook de geografische ligging hielp mee een omvangrijk aanbod aan verschillende gewassen mogelijk te maken; door de klimatologische omstandigheden werden verscheidene gewassen verbouwd in de gunstigste klimaatzones. In de hoger gelegen gebieden werden vooral aardappelen en soorten wortels verbouwd en in de valleien op lagere hoogte vormden [[maïs]] en vruchten de hoofdmoot.  
Landbouw was de voornaamste bron van inkomsten voor de Muisca en werd uitgevoerd op verhoogde terrassen. Er werd gebruikgemaakt van irrigatie en drainage om de hoogste kwaliteit van landbouw te bewerkstelligen. De vruchtbare bodems van met name de savanne van Bogotá in combinatie met de overvloedige regenval en het constante klimaat, maakte twee oogsten per jaar mogelijk. Ook de geografische ligging hielp mee een omvangrijk aanbod aan verschillende gewassen mogelijk te maken; door de klimatologische omstandigheden werden verscheidene gewassen verbouwd in de gunstigste klimaatzones. In de hoger gelegen gebieden werden vooral aardappelen en soorten wortels verbouwd en in de valleien op lagere hoogte vormden [[maïs]] en vruchten de hoofdmoot.  


==== Mijnbouw ====
==== Mijnbouw ====
{{Zie ook|[[:en:Muisca economy#Mining|Mijnbouw door de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Mijnbouw door de Muisca]]}}
Naast de landbouw speelde de mijnbouw een belangrijke rol in het dagelijks leven van de Muisca, die "Het volk van zout" of "de zoutmensen" genoemd werden door de eerste Spaanse conquistadores. De zoutwinning concentreerde zich rond de fossiele voorkomens van [[steenzout]] waarbij de huidige gemeenten [[Zipaquirá]], [[Nemocón]] en [[Tausa]] de belangrijkste gebieden vormden. Dit zout werd gewonnen uit lagen afgezet in het [[Krijt (tijdperk)|Krijt]], toen het centrale deel van wat later Colombia is gaan heten, verbonden was met de proto-Caribische Zee. Zeespiegelschommelingen en het hete klimaat zorgden voor periodes van verdamping en afzetting van zoutlagen in de gebieden die tijdens het [[Neogeen]] werden opgeheven tot de huidige Andes.
Naast de landbouw speelde de mijnbouw een belangrijke rol in het dagelijks leven van de Muisca, die "Het volk van zout" of "de zoutmensen" genoemd werden door de eerste Spaanse conquistadores. De zoutwinning concentreerde zich rond de fossiele voorkomens van [[steenzout]] waarbij de huidige gemeenten [[Zipaquirá]], [[Nemocón]] en [[Tausa]] de belangrijkste gebieden vormden. Dit zout werd gewonnen uit lagen afgezet in het [[Krijt (tijdperk)|Krijt]], toen het centrale deel van wat later Colombia is gaan heten, verbonden was met de proto-Caribische Zee. Zeespiegelschommelingen en het hete klimaat zorgden voor periodes van verdamping en afzetting van zoutlagen in de gebieden die tijdens het [[Neogeen]] werden opgeheven tot de huidige Andes.


Zout werd gewonnen door brokken steenzout op te lossen in water in keramische potten, verhit boven een vuur. De warmte verdampte het water uit deze zoutoplossingen waardoor zoutkristallen achterbleven. Dit proces was een taak exclusief uitgevoerd door de vrouwen uit de Muiscasamenleving. Het zout werd gebruikt voor het drogen van vis en vlees, in de keuken van de Muisca en als handelsproduct.
Zout werd gewonnen door brokken steenzout op te lossen in water in keramische potten, verhit boven een vuur. De warmte verdampte het water uit deze zoutoplossingen waardoor zoutkristallen achterbleven. Dit proces was een taak exclusief uitgevoerd door de vrouwen uit de Muiscasamenleving. Het zout werd gebruikt voor het drogen van vis en vlees, in de keuken van de Muisca en als handelsproduct.


Naast zout waren ook de [[smaragd|smaragden]] gewonnen door de Muisca in de wijde omtrek bekend. De naburige [[:en:Muzo people|Muzo]], die de westelijke gebieden van het huidige Boyacá en Cundinamarca bewoonden, bevonden zich in de rijkste smaragdgebieden die heden ten dage Colombia de nummer één producent van smaragden in de wereld maakt. Echter ook oostelijker, met name in de tegenwoordige gemeentes [[Chivor]] en [[Somondoco]], werden smaragden gewonnen door de Muisca. Dit proces vond plaats door met stokken de halfedelstenen uit het gesteente te pulken, te wassen of door in sedimentaire gesteenten aanwezige smaragden te winnen. Smaragden waren vooral belangrijk als handelsmiddel en als offers aan de goden uit de religie van de Muisca.
Naast zout waren ook de [[smaragd|smaragden]] gewonnen door de Muisca in de wijde omtrek bekend. De naburige [[Muzo]], die de westelijke gebieden van het huidige Boyacá en Cundinamarca bewoonden, bevonden zich in de rijkste smaragdgebieden die heden ten dage Colombia de nummer één producent van smaragden in de wereld maakt. Echter ook oostelijker, met name in de tegenwoordige gemeentes [[Chivor]] en [[Somondoco]], werden smaragden gewonnen door de Muisca. Dit proces vond plaats door met stokken de halfedelstenen uit het gesteente te pulken, te wassen of door in sedimentaire gesteenten aanwezige smaragden te winnen. Smaragden waren vooral belangrijk als handelsmiddel en als offers aan de goden uit de religie van de Muisca.


Steenkool vormde een andere bron voor de Muisca en werd voornamelijk gebruikt om vuur mee te stoken of als grondstof voor de pigmenten die gebruikt werden voor de beschildering van kleding. Deze steenkool werd gemijnd uit [[sedimentaire formatie|formaties]] afgezet in het [[Eoceen]].
Steenkool vormde een andere bron voor de Muisca en werd voornamelijk gebruikt om vuur mee te stoken of als grondstof voor de pigmenten die gebruikt werden voor de beschildering van kleding. Deze steenkool werd gemijnd uit [[sedimentaire formatie|formaties]] afgezet in het [[Eoceen]].


==== Handel ====
==== Handel ====
{{Zie ook|[[:en:Muisca economy#Trade|Handel door de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Handel door de Muisca]]}}
De strategische ligging in het hart van de oostelijke Colombiaanse Andes maakte het mogelijk handel te drijven met verschillende andere inheemse volkeren, ten noorden, zuiden, westen en oosten. De Muisca waren gekend als uitstekende handelaren en hielden regelmatig marktdagen om hun producten te verhandelen met naburige gemeenschappen. De eerste Spaanse verhandelingen over de Muisca vertellen van markten die elke week; dat wil zeggen elke vier dagen, gehouden werden. Belangrijke marktnederzettingen waren [[Turmequé]], [[Suesca]], [[Zipaquirá]], [[Somondoco]], [[Bogota (stad)|Bacatá]] en [[Tunja]]. Markten werden ook gehouden in [[Funza]], [[Chocontá]], [[Pacho (Cundinamarca)|Pacho]] en [[Tocancipá]]. De noordelijke nederzettingen [[Motavita]], [[Soatá]] en [[Paz de Río|Chitagoto]] vormden de belangrijkste basis voor de handel in [[Coca (plant)|coca]]bladeren, die door de Muisca geconsumeerd werden bij religieuze ceremonies. De psychoactieve plant ''[[yopó]]'' werd verhandeld met de inheemse volkeren in het oosten, afkomstig uit de [[Llanos Orientales]].
De strategische ligging in het hart van de oostelijke Colombiaanse Andes maakte het mogelijk handel te drijven met verschillende andere inheemse volkeren, ten noorden, zuiden, westen en oosten. De Muisca waren gekend als uitstekende handelaren en hielden regelmatig marktdagen om hun producten te verhandelen met naburige gemeenschappen. De eerste Spaanse verhandelingen over de Muisca vertellen van markten die elke week; dat wil zeggen elke vier dagen, gehouden werden. Belangrijke marktnederzettingen waren [[Turmequé]], [[Suesca]], [[Zipaquirá]], [[Somondoco]], [[Bogota (stad)|Bacatá]] en [[Tunja]]. Markten werden ook gehouden in [[Funza]], [[Chocontá]], [[Pacho (Cundinamarca)|Pacho]] en [[Tocancipá]]. De noordelijke nederzettingen [[Motavita]], [[Soatá]] en [[Paz de Río|Chitagoto]] vormden de belangrijkste basis voor de handel in [[Coca (plant)|coca]]bladeren, die door de Muisca geconsumeerd werden bij religieuze ceremonies. De psychoactieve plant ''[[yopó]]'' werd verhandeld met de inheemse volkeren in het oosten, afkomstig uit de [[Llanos Orientales]].


Regel 407: Regel 409:
=== Architectuur ===
=== Architectuur ===
[[Bestand:ParqueArqueológicoSogamoso.JPG|thumb|right|300px|''Bohíos'' van de Muisca (reconstructie)]]
[[Bestand:ParqueArqueológicoSogamoso.JPG|thumb|right|300px|''Bohíos'' van de Muisca (reconstructie)]]
{{Zie ook|[[:en:Muisca architecture|Architectuur door de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Architectuur door de Muisca]]}}
Anders dan de andere drie geavanceerde pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's; de Inca's, Maya's en Azteken, zijn er van de Muisca geen grote architectonische bouwwerken bewaard gebleven. De architectuur van de Muisca was meestal van hout en bestond uit cirkelvormige bouwwerken. Zowel de tempels als de huizen van de Muisca werden gebouwd door houten palen in een cirkel te plaatsen rondom een iets verhoogd platform. De daken waren van gedroogd plantaardig materiaal. De huizen van de Muisca werden bewoond door een familie en kenden geen afscheidingen waardoor één open ruimte overbleef. De nederzettingen waren klein en bestonden uit tien tot hooguit honderd van deze cirkelvormige huizen. Rondom de nederzetting werden palissades opgericht. De woning van de ''cacique'' bevond zich centraal in de nederzetting, meestal gelegen aan een klein plein.
Anders dan de andere drie geavanceerde pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's; de Inca's, Maya's en Azteken, zijn er van de Muisca geen grote architectonische bouwwerken bewaard gebleven. De architectuur van de Muisca was meestal van hout en bestond uit cirkelvormige bouwwerken. Zowel de tempels als de huizen van de Muisca werden gebouwd door houten palen in een cirkel te plaatsen rondom een iets verhoogd platform. De daken waren van gedroogd plantaardig materiaal. De huizen van de Muisca werden bewoond door een familie en kenden geen afscheidingen waardoor één open ruimte overbleef. De nederzettingen waren klein en bestonden uit tien tot hooguit honderd van deze cirkelvormige huizen. Rondom de nederzetting werden palissades opgericht. De woning van de ''cacique'' bevond zich centraal in de nederzetting, meestal gelegen aan een klein plein.


Regel 413: Regel 415:


=== Kunst en cultuur ===
=== Kunst en cultuur ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca art|Muiscakunst]]}}
{{Zie ook|[[Muiscakunst]]}}


=== Astronomie en kalender ===
=== Astronomie en kalender ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca astronomy|Astronomie van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Astronomie van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[:en:Muisca calendar|Muiscakalender]]}}
{{Zie ook|[[Muiscakalender]]}}
Zoals ook andere precolumbiaanse beschavingen kenmerkten de Muisca zich door een gevorderde kennis van de hemellichamen. Op verscheidene strategische locaties op de ''Altiplano'' werden tempels gebouwd ter ere van de belangrijkste goden van de Muisca; de zonnegod ''Sué'' en zijn echtgenote, de maangodin ''Chía''. De belangrijkste tempels waren aldus die van [[Sogamoso|Sugamuxi]], de stad van de Zon, en Chía, de stad van de Maan. Ook buiten deze gebieden werden astronomische bouwwerken geplaatst, met als bekendste nog bestaande vertegenwoordiger ''[[El Infiernito]]''. Deze plek, die door de Spaanse koloniserende macht "de kleine hel" genoemd werd, bestaat uit rijen opgerichte [[menhir]]s die tijdens de zonnewendes van juni en december een lijnrechte schaduw werpen. ''El Infiernito'', net buiten [[Villa de Leyva]], is een van de weinige tastbare overblijfselen van de astronomische kennis van de Muisca.
Zoals ook andere precolumbiaanse beschavingen kenmerkten de Muisca zich door een gevorderde kennis van de hemellichamen. Op verscheidene strategische locaties op de ''Altiplano'' werden tempels gebouwd ter ere van de belangrijkste goden van de Muisca; de zonnegod ''Sué'' en zijn echtgenote, de maangodin ''Chía''. De belangrijkste tempels waren aldus die van [[Sogamoso|Sugamuxi]], de stad van de Zon, en Chía, de stad van de Maan. Ook buiten deze gebieden werden astronomische bouwwerken geplaatst, met als bekendste nog bestaande vertegenwoordiger ''[[El Infiernito]]''. Deze plek, die door de Spaanse koloniserende macht "de kleine hel" genoemd werd, bestaat uit rijen opgerichte [[menhir]]s die tijdens de zonnewendes van juni en december een lijnrechte schaduw werpen. ''El Infiernito'', net buiten [[Villa de Leyva]], is een van de weinige tastbare overblijfselen van de astronomische kennis van de Muisca.


Regel 429: Regel 431:


=== Religie en mythologie ===
=== Religie en mythologie ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca religion|Religie van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Religie van de Muisca]]}}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" width=25% align=right
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" width=25% align=right
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Belangrijke heiligdommen van de Muisca
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Belangrijke heiligdommen van de Muisca
Regel 436: Regel 438:
|-
|-
| [[Bestand:Guatavita desde el cielo.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Guatavita desde el cielo.jpg|center|100px]]
| [[:en:Lake Guatavita|Meer van Guatavita]]
| [[Meer van Guatavita]]
| [[Sesquilé]]<br>[[Cundinamarca]]
| [[Sesquilé]]<br>[[Cundinamarca]]
|-
|-
| [[Bestand:Laguna de Tota en boyacá.JPG|center|100px]]
| [[Bestand:Laguna de Tota en boyacá.JPG|center|100px]]
| [[:en:Lake Tota|Meer van Tota]]
| [[Meer van Tota]]
| [[Tota]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
| [[Tota]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
|-
|-
| [[Bestand:Panoramique iguaque 2011.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Panoramique iguaque 2011.jpg|center|100px]]
| [[:en:Lake Iguaque|Meer van Iguaque]]
| [[Meer van Iguaque]]
| [[Sesquilé]]<br>Boyacá
| [[Sesquilé]]<br>Boyacá
|-
|-
| [[Bestand:Laguna de suesca 02.JPG|center|100px]]
| [[Bestand:Laguna de suesca 02.JPG|center|100px]]
| [[:en:Lake Suesca|Meer van Suesca]]
| [[Meer van Suesca]]
| [[Suesca]]<br>Cundinamarca
| [[Suesca]]<br>Cundinamarca
|-
|-
| [[Bestand:LAGUNADEFUQUENE.JPG|center|100px]]
| [[Bestand:LAGUNADEFUQUENE.JPG|center|100px]]
| [[:en:Lake Fúquene|Meer van Fúquene]]
| [[Meer van Fúquene]]
| [[Fúquene]]<br>Cundinamarca
| [[Fúquene]]<br>Cundinamarca
|-
|-
| [[Bestand:Lagunas de Siecha.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Lagunas de Siecha.jpg|center|100px]]
| [[:en:Siecha Lakes|Meren van Siecha]]
| [[Meren van Siecha]]
| [[Guasca]]<br>Cundinamarca
| [[Guasca]]<br>Cundinamarca
|-
|-
| [[Bestand:Salto de Tequendama 1.jpeg|center|100px]]
| [[Bestand:Salto de Tequendama 1.jpeg|center|100px]]
| [[:en:Tequendama Falls|Watervallen van<br>Tequendama]]
| [[Watervallen van<br>Tequendama]]
| [[San Antonio del Tequendama|San Antonio<br>del Tequendama]]<br>Cundinamarca
| [[San Antonio del Tequendama|San Antonio<br>del Tequendama]]<br>Cundinamarca
|-
|-
Regel 466: Regel 468:
|-
|-
| [[Bestand:Villa de Leyva el infiernito.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Villa de Leyva el infiernito.jpg|center|100px]]
| ''[[:en:El Infiernito|El Infiernito]]''
| ''[[El Infiernito]]''
| [[Villa de Leyva]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
| [[Villa de Leyva]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
|-
|-
| [[Bestand:Chía Bogotá May 2016.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Chía Bogotá May 2016.jpg|center|100px]]
| [[:en:Moon Temple (Chía)|Maantempel]]
| [[Maantempel]]
| [[Chía (Cundinamarca)|Chía]]<br>[[Cundinamarca]]
| [[Chía (Cundinamarca)|Chía]]<br>[[Cundinamarca]]
|-
|-
| [[Bestand:Templo del sol.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Templo del sol.jpg|center|100px]]
| [[:en:Sun Temple (Sogamoso)|Zonnetempel]]
| [[Zonnetempel]]
| [[Sogamoso]]<br>Boyacá
| [[Sogamoso]]<br>Boyacá
|-
|-
| [[Bestand:Cojines del Zaque. Vista actual (2015).JPG|center|100px]]
| [[Bestand:Cojines del Zaque. Vista actual (2015).JPG|center|100px]]
| ''[[:en:Cojines del Zaque|Cojines del Zaque]]''
| ''[[Cojines del Zaque]]''
| [[Tunja]]<br>Boyacá
| [[Tunja]]<br>Boyacá
|-
|-
| [[Bestand:Goranchacha El hijo del Sol.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Goranchacha El hijo del Sol.jpg|center|100px]]
| [[:en:Goranchacha Temple|Tempel van Goranchacha]]
| [[Tempel van Goranchacha]]
| Tunja<br>Boyacá
| Tunja<br>Boyacá
|-
|-
| [[Bestand:HUNZAHUA.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:HUNZAHUA.jpg|center|100px]]
| [[:en:Hunzahúa Well|Bron van Hunzahúa]]
| [[Bron van Hunzahúa]]
| Tunja<br>Boyacá
| Tunja<br>Boyacá
|-
|-
|}
|}
De religie van de Muisca werd gekenmerkt door een relatief klein aantal goden en godinnen die elk een bepaalde natuurwetenschappelijke moderne verklaring hebben. De belangrijkste goden voor de Muisca waren [[:en:Sué|Sué]], de god van de Zon, en [[:en:Chía (goddess)|Chía]], de godin van de Maan, die in de religie van de Muisca de echtgenoot was van Sué. Beide goden kenden hun oorsprong in [[:en:Chiminigagua|Chimingagua]], de oppergod en Schepper van het heelal. Andere belangrijke goden waren [[:en:Bachué|Bachué]], de moedergodin van alle mensen, vergelijkbaar met de [[Griekse oudheid|Griekse]] [[Gaia (godin)|Gaia]], [[:en:Chibchacum|Chibchacum]], de god van donder, regen en bliksem, en de wijze [[:en:Bochica|Bochica]]; de boodschapper vergelijkbaar met de Griekse [[Hermes (god)|Hermes]]. Verdere goden en godinnen waren [[:en:Huitaca (goddess)|Huitaca]], de rebellerende godin van de kunsten (met name dans en muziek), [[:en:Nencatacoa|Nencatacoa]], de "[[Bacchus (mythologie)|Bacchus]]" van de Muisca; god van de bouw, wevers en kunstenaars en festiviteiten, [[:en:Cuchvira|Cuchavira]], de regenbooggod, en [[:en:Chaquén|Chaquén]], de god van sport en vruchtbaarheid, licht vergelijkbaar met de Romeinse god [[Mars (god)|Mars]]. Mindere goden waren [[:en:Chibafruime|Chibafruime]], de god van de oorlogsvoering, en de equivalent van de [[Duivel]]; [[:en:Guahaioque|Guahaioque]], verantwoordelijk voor het liegen, stelen en de dood.
De religie van de Muisca werd gekenmerkt door een relatief klein aantal goden en godinnen die elk een bepaalde natuurwetenschappelijke moderne verklaring hebben. De belangrijkste goden voor de Muisca waren [[Sué]], de god van de Zon, en [[Chía (godin)|Chía]], de godin van de Maan, die in de religie van de Muisca de echtgenoot was van Sué. Beide goden kenden hun oorsprong in [[Chimingagua]], de oppergod en Schepper van het heelal. Andere belangrijke goden waren [[Bachué]], de moedergodin van alle mensen, vergelijkbaar met de [[Griekse oudheid|Griekse]] [[Gaia (godin)|Gaia]], [[Chibchacum]], de god van donder, regen en bliksem, en de wijze [[Bochica]]; de boodschapper vergelijkbaar met de Griekse [[Hermes (god)|Hermes]]. Verdere goden en godinnen waren [[Huitaca]], de rebellerende godin van de kunsten (met name dans en muziek), [[Nencatacoa]], de "[[Bacchus (mythologie)|Bacchus]]" van de Muisca; god van de bouw, wevers en kunstenaars en festiviteiten, [[Cuchavira]], de regenbooggod, en [[Chaquén]], de god van sport en vruchtbaarheid, licht vergelijkbaar met de Romeinse god [[Mars (god)|Mars]]. Mindere goden waren [[Chibafruime]], de god van de oorlogsvoering, en de equivalent van de [[Duivel]]; [[Guahaioque]], verantwoordelijk voor het liegen, stelen en de dood.


De belangrijkste mythologische figuren waren [[:en:Thomagata|Thomagata]], [[:en:Pacanchique|Pacanchique]], [[:en:Goranchacha|Goranchacha]] en [[:en:Idacansás|Idacansás]].  
De belangrijkste mythologische figuren waren [[Thomagata]], [[Pacanchique]], [[Goranchacha]] en [[Idacansás]].  


=== Oorlogsvoering ===
=== Oorlogsvoering ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca warfare|Oorlogsvoering van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Oorlogsvoering van de Muisca]]}}
{| class="wikitable" width=25% align=right  
{| class="wikitable" width=25% align=right  
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Historische veldslagen
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Historische veldslagen
|-  
|-  
| rowspan=2 | [[:en:Battle of Pasca|Slag bij Pasca]]
| rowspan=2 | [[Slag bij Pasca]]
| rowspan=2 | 1470
| rowspan=2 | 1470
| ''zipa''&nbsp;Meicuchuca
| ''zipa''&nbsp;Meicuchuca
|-  
|-  
| ''cacique''&nbsp;[[:en:Sutagao people|Sutagao]]
| ''cacique''&nbsp;[[Sutagao]]
|-
|-
| rowspan=2 | [[:en:Battle of Chocontá|Slag bij Chocontá]]
| rowspan=2 | [[Slag bij Chocontá]]
| rowspan=2 | 1490
| rowspan=2 | 1490
| ''zipa'' Saguamanchica
| ''zipa'' Saguamanchica
Regel 511: Regel 513:
| ''zaque'' Michuá
| ''zaque'' Michuá
|-
|-
| rowspan=2 | [[:en:Muisca Confederation#Battle of Tocarema|Slag bij Tocarema]]
| rowspan=2 | [[Slag bij Tocarema]]
| rowspan=2 | 20&nbsp;aug<br>1538
| rowspan=2 | 20&nbsp;aug<br>1538
| ''zipa'' Sagipa &&nbsp;conquistadores
| ''zipa'' Sagipa &&nbsp;conquistadores
|-
|-
| [[:en:Panche people|Panche]]
| [[Panche]]
|-
|-
|}
|}
Regel 524: Regel 526:


=== Muiscaconfederatie ===
=== Muiscaconfederatie ===
{{Zie ook|[[:en:Muisca Confederation|Muiscaconfederatie]]}}
{{Zie ook|[[Muiscaconfederatie]]}}
{| class="wikitable" width=25% align=right  
{| class="wikitable" width=25% align=right  
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Muiscaconfederatie
! colspan=3 style="background:#FFD500;" | Muiscaconfederatie
Regel 537: Regel 539:
De naam Muiscaconfederatie wordt gegeven aan een los verband van verschillende leiders over de valleien van de Altiplano. Er was bij de Muisca geen sprake van een centraal bestuur of monarchie, de leiders van kleine gemeenschappen waren verenigd in ''zipazgos''; terrein van de ''zipa'', ''zacazgos''; gebied geleid door de ''zaque'', verscheidene ''caciques'', de ''tundama'' in [[Duitama|de gelijknamige nederzetting]] en de religieuze ''iraca'' in [[Sogamoso|Suamox]] of Sugamuxi.
De naam Muiscaconfederatie wordt gegeven aan een los verband van verschillende leiders over de valleien van de Altiplano. Er was bij de Muisca geen sprake van een centraal bestuur of monarchie, de leiders van kleine gemeenschappen waren verenigd in ''zipazgos''; terrein van de ''zipa'', ''zacazgos''; gebied geleid door de ''zaque'', verscheidene ''caciques'', de ''tundama'' in [[Duitama|de gelijknamige nederzetting]] en de religieuze ''iraca'' in [[Sogamoso|Suamox]] of Sugamuxi.


De hiërarchie van de samenleving werd geleid door de drie belangrijkste groepen; de ''caciques'' en hogere rangen (''zipa'' en ''zaque''), de priesters (''xeques'') en de krijgers [[:en:Guecha warrior|guecha]]'s.
De hiërarchie van de samenleving werd geleid door de drie belangrijkste groepen; de ''caciques'' en hogere rangen (''zipa'' en ''zaque''), de priesters (''xeques'') en de krijgers [[guecha]]'s.


Vroege Spaanse bronnen die spreken van ''tributos''; betalingen, van de ene aan de andere cacique zijn in de moderne tijd toegeschreven aan een verkeerde interpretatie van de taal en Spaans-historische voorkeuren.
Vroege Spaanse bronnen die spreken van ''tributos''; betalingen, van de ene aan de andere cacique zijn in de moderne tijd toegeschreven aan een verkeerde interpretatie van de taal en Spaans-historische voorkeuren.
Regel 547: Regel 549:
Door het ontbreken van een schrift is de geschiedenis van Muiscaleiders slechts deels bekend. De vroege Spaanse literatuur, met name door [[Pedro Simón]], [[Juan de Castellanos]] en conquistador [[Gonzalo Jiménez de Quesada]], beschrijft leiders teruggaand tot ongeveer 1450. Eerdere leiders zijn vaak bekend als mythologische figuren die ook ''zaque'' of ''cacique'' geweest zouden zijn.
Door het ontbreken van een schrift is de geschiedenis van Muiscaleiders slechts deels bekend. De vroege Spaanse literatuur, met name door [[Pedro Simón]], [[Juan de Castellanos]] en conquistador [[Gonzalo Jiménez de Quesada]], beschrijft leiders teruggaand tot ongeveer 1450. Eerdere leiders zijn vaak bekend als mythologische figuren die ook ''zaque'' of ''cacique'' geweest zouden zijn.


De leiders van de Muiscagemeenschappen woonden midden in de nederzetting met voor hun ''bohío'' een open terrein. De ronde woningen van klei en houten palen en een rieten kegelvormig dak werden versierd met scalpen, schelpen, ''[[:en:Tunjo|tunjos]]'', beschilderde katoenen doeken en [[smaragd]]en. De verschillen met de normale bevolking waren klein; meer versieringen, leiders werden [[:en:Muisca mummification|gemummificeerd]] en de vloer bestond soms uit keramiek, waar de rest van de bevolking een ondergrond van as, stro en zand gebruikten.
De leiders van de Muiscagemeenschappen woonden midden in de nederzetting met voor hun ''bohío'' een open terrein. De ronde woningen van klei en houten palen en een rieten kegelvormig dak werden versierd met scalpen, schelpen, ''[[tunjos]]'', beschilderde katoenen doeken en [[smaragd]]en. De verschillen met de normale bevolking waren klein; meer versieringen, leiders werden [[gemummificeerd]] en de vloer bestond soms uit keramiek, waar de rest van de bevolking een ondergrond van as, stro en zand gebruikten.


===== ''Zaque'' van Hunza =====
===== ''Zaque'' van Hunza =====
Regel 554: Regel 556:
|-  
|-  
| [[Bestand:AQUIMINZAQUE.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:AQUIMINZAQUE.jpg|center|100px]]
| [[:en:Aquiminzaque|Aquiminzaque]]
| [[Aquiminzaque]]
| 1537 - 1540
| 1537 - 1540
|-
|-
| [[Bestand:QUEMUENCHATOCHA.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:QUEMUENCHATOCHA.jpg|center|100px]]
| [[:en:Quemuenchatocha|Quemuenchatocha]]
| [[Quemuenchatocha]]
| 1490 - 1537
| 1490 - 1537
|-
|-
| [[Bestand:Minchua.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Minchua.jpg|center|100px]]
| [[:en:Michuá|Michuá]]
| [[Michuá]]
| 1470 - 1490
| 1470 - 1490
|-
|-
| [[Bestand:HUNZAHUA.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:HUNZAHUA.jpg|center|100px]]
| [[:en:Hunzahúa|Hunzahúa]]
| [[Hunzahúa]]
| ~1450 - 1470
| ~1450 - 1470
|-
|-
|}
|}
Hunza was de centrale nederzetting in de Muiscaconfederatie, gelegen hoog in de Altiplano en tegenwoordig bekend als de hoofdstad van het departement Boyacá; [[Tunja]]. Het gebied geleid door de ''zaque'' gevestigd in deze plaats, strekte zich uit van de vallei van [[Chiquinquirá]] in het noordwesten, grenzend aan de [[Muzo (volk)|Muzo]] tot de [[:en:Tenza Valley|Tenzavallei]] in het zuidoosten waar in de lager gelegen delen de [[:li:Achagua|Achagua]] huisden.
Hunza was de centrale nederzetting in de Muiscaconfederatie, gelegen hoog in de Altiplano en tegenwoordig bekend als de hoofdstad van het departement Boyacá; [[Tunja]]. Het gebied geleid door de ''zaque'' gevestigd in deze plaats, strekte zich uit van de vallei van [[Chiquinquirá]] in het noordwesten, grenzend aan de [[Muzo (volk)|Muzo]] tot de [[Tenzavallei]] in het zuidoosten waar in de lager gelegen delen de [[:li:Achagua|Achagua]] huisden.


====== Aquiminzaque ======
====== Aquiminzaque ======
Aquiminzaque was de laatste ''zaque'' van de Muiscaconfederatie die onder Spaans gezag de leiding had van augustus 1537, toen zijn neef Quemuenchatocha door de Spanjaarden werd gevangen en gedood, tot de stichting van Tunja, twee jaar later. Aquiminzaque werd in de eerste maanden van 1540 onthoofd door de Spaanse troepen onder leiding van [[:en:Hernán Pérez de Quesada|Hernán Pérez de Quesada]], de jongere broer van Gonzalo.<ref>{{es}} [http://pueblosoriginarios.com/biografias/aquiminzaque.html Biografie van Aquiminzaque] - Pueblos Originarios</ref><ref name=BancoGeschiedenis>{{es}} [http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/agosto1993/agosto2.htm Geschiedenis van de Muisca] - [[Banco de la República]]</ref>
Aquiminzaque was de laatste ''zaque'' van de Muiscaconfederatie die onder Spaans gezag de leiding had van augustus 1537, toen zijn neef Quemuenchatocha door de Spanjaarden werd gevangen en gedood, tot de stichting van Tunja, twee jaar later. Aquiminzaque werd in de eerste maanden van 1540 onthoofd door de Spaanse troepen onder leiding van [[Hernán Pérez de Quesada]], de jongere broer van Gonzalo.<ref>{{es}} [http://pueblosoriginarios.com/biografias/aquiminzaque.html Biografie van Aquiminzaque] - Pueblos Originarios</ref><ref name=BancoGeschiedenis>{{es}} [http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/agosto1993/agosto2.htm Geschiedenis van de Muisca] - [[Banco de la República]]</ref>


====== Quemuenchatocha ======
====== Quemuenchatocha ======
Regel 579: Regel 581:


====== Michuá ======
====== Michuá ======
Michuá was de tweede beschreven ''zaque'' van Hunza die zijn volk leidde van ongeveer 1470 tot 1490 en enkele nederzettingen verloor aan de ''zipa'' in 1490 in de [[:en:Battle of Chocontá|Slag bij Chocontá]], waarbij Michuá sneuvelde.<ref name=BancoGeschiedenis/><ref>{{es}} [http://pueblosoriginarios.com/biografias/michua.html Biografie van Michuá] - Pueblos Originarios</ref>
Michuá was de tweede beschreven ''zaque'' van Hunza die zijn volk leidde van ongeveer 1470 tot 1490 en enkele nederzettingen verloor aan de ''zipa'' in 1490 in de [[Slag bij Chocontá]], waarbij Michuá sneuvelde.<ref name=BancoGeschiedenis/><ref>{{es}} [http://pueblosoriginarios.com/biografias/michua.html Biografie van Michuá] - Pueblos Originarios</ref>


====== Hunzahúa ======
====== Hunzahúa ======
Regel 591: Regel 593:
|-  
|-  
| [[Bestand:4 Zaquesazipa.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:4 Zaquesazipa.jpg|center|100px]]
| [[:en:Sagipa|Sagipa]]
| [[Sagipa]]
| 1537 - 1539
| 1537 - 1539
|-
|-
| [[Bestand:TISQUESUSA1.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:TISQUESUSA1.jpg|center|100px]]
| [[:en:Tisquesusa|Tisquesusa]]
| [[Tisquesusa]]
| 1514 - 1537
| 1514 - 1537
|-
|-
| [[Bestand:Nemequene.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Nemequene.jpg|center|100px]]
| [[:en:Nemequene|Nemequene]]
| [[Nemequene]]
| 1490 - 1514
| 1490 - 1514
|-
|-
| [[Bestand:Saguamachica2.jpg|center|100px]]
| [[Bestand:Saguamachica2.jpg|center|100px]]
| [[:en:Saguamanchica|Saguamanchica]]
| [[Saguamanchica]]
| 1470 - 1490
| 1470 - 1490
|-
|-
| [[Bestand:1Meicuchuca.JPG|center|100px]]
| [[Bestand:1Meicuchuca.JPG|center|100px]]
| [[:en:Meicuchuca|Meicuchuca]]
| [[Meicuchuca]]
| ~1450 - 1470
| ~1450 - 1470
|-
|-
|}
|}
Het gebied dat de ''zipa'' van Bacatá onder controle had, strekte zich uit van de oostelijke valleien rond [[Ubalá]] tot het grensgebied met de [[Sutagao people|Sutagao]] in het zuiden, de [[:en:Panche people|Panche]] in het zuidwesten en westen en de [[:en:Muzo people|Muzo]] in het noordwesten. Het grensgebied van Cundinamarca in het zuidwesten en Boyacá in het noordoosten vormde de scheidslijn met de ''zaque'', dat betwist werd en door de ''zipa'' overwonnen in de [[:en:Battle of Chocontá|Slag bij Chocontá]] (rond 1490). De Sutagao werden onderdeel van het ''zipazgo'' in de [[:en:Battle of Pasca|Slag bij Pasca]] in 1470.
Het gebied dat de ''zipa'' van Bacatá onder controle had, strekte zich uit van de oostelijke valleien rond [[Ubalá]] tot het grensgebied met de [[Sutagao people|Sutagao]] in het zuiden, de [[Panche]] in het zuidwesten en westen en de [[Muzo]] in het noordwesten. Het grensgebied van Cundinamarca in het zuidwesten en Boyacá in het noordoosten vormde de scheidslijn met de ''zaque'', dat betwist werd en door de ''zipa'' overwonnen in de [[Slag bij Chocontá]] (rond 1490). De Sutagao werden onderdeel van het ''zipazgo'' in de [[Slag bij Pasca]] in 1470.


====== Sagipa ======
====== Sagipa ======
Regel 628: Regel 630:


====== Meicuchuca ======
====== Meicuchuca ======
De mythe van Meicuchuca verhaalt over de polygame leider die tot driehonderd vrouwen zou hebben. Daar zijn belangrijkste vrouw zich bedrogen voelde over de vele affaires met andere [[:en:Women in Muisca society|Muiscavrouwen]], vroeg ze een priester om Meicuchuca te straffen. Na gebeden van de ''xeque'' werd de minnares van Meicuchuca tijdens het baden veranderd in een enorme slang en verdween in de [[Tequendamawatervallen]].
De mythe van Meicuchuca verhaalt over de polygame leider die tot driehonderd vrouwen zou hebben. Daar zijn belangrijkste vrouw zich bedrogen voelde over de vele affaires met andere [[Muiscavrouwen]], vroeg ze een priester om Meicuchuca te straffen. Na gebeden van de ''xeque'' werd de minnares van Meicuchuca tijdens het baden veranderd in een enorme slang en verdween in de [[Tequendamawatervallen]].


{{clearright}}
{{clearright}}
Regel 634: Regel 636:
===== Overige ''caciques'' =====
===== Overige ''caciques'' =====
{| class="wikitable" width=25% align=right
{| class="wikitable" width=25% align=right
! colspan=4 style="background:#FFD500;" | ''[[:en:iraca|iraca]]'', ''[[:en:Tundama|Tundama]]''
! colspan=4 style="background:#FFD500;" | ''[[iraca]]'', ''[[Tundama]]''
|-  
|-  
| [[:en:Tundama|Tundama]]
| [[Tundama]]
| ''Tundama''
| ''Tundama''
| ? - 1539
| ? - 1539
| [[Duitama]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
| [[Duitama]]<br>[[Boyacá (departement)|Boyacá]]
|-
|-
| [[:en:Sugamuxi|Sugamuxi]]
| [[Sugamuxi]]
| ''iraca''
| ''iraca''
| ? - 1537
| ? - 1537
| [[Sogamoso]]<br>Boyacá
| [[Sogamoso]]<br>Boyacá
|-
|-
| [[:en:Nompanim|Nompanim]]
| [[Nompanim]]
| ''iraca''
| ''iraca''
| ? - ?
| ? - ?
Regel 652: Regel 654:
|-
|-
|}
|}
De meest genoemde leiders in de literatuur waren de ''zaque'' en ''zipa'', met als noordoostelijke leiders de ''iraca'' die de [[:en:Iraca|Irakavallei]] bestuurde en de ''[[:en:Tundama|tundama]]'' uit [[Duitama|de gelijknamige nederzetting]]. Andere belangrijke ''caciques'' kwamen uit [[Guatavita]], [[Chiquinquirá]], [[Ubaque]], [[Chía (Cundinamarca)|Chía]], [[Zipaquirá]], [[Vélez]] en [[Tenza]].
De meest genoemde leiders in de literatuur waren de ''zaque'' en ''zipa'', met als noordoostelijke leiders de ''iraca'' die de [[Irakavallei]] bestuurde en de ''[[tundama]]'' uit [[Duitama|de gelijknamige nederzetting]]. Andere belangrijke ''caciques'' kwamen uit [[Guatavita]], [[Chiquinquirá]], [[Ubaque]], [[Chía (Cundinamarca)|Chía]], [[Zipaquirá]], [[Vélez]] en [[Tenza]].


== Muisca in verhouding tot de Azteken, Maya's en Inca's ==
== Muisca in verhouding tot de Azteken, Maya's en Inca's ==
Ten tijde van de Spaanse veroveringsexpedities tussen 1518 en 1540, bewoonden de Muisca veruit het kleinste gebied van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen; de 25.000 km² viel in het niets bij het [[Incarijk]] van 100 maal zo groot of de Mexicaanse beschavingen van de [[Azteekse Rijk|Azteken]] en [[Mayacultuur|Maya's]]. De Inca's en Azteken waren rijken met een centrale administratie, waar de Maya's een rijk in verval belichaamden. De Muisca waren stabiel en kenden alleen en langdurig conflict met hun westerburen; de [[:en:Panche people|Panche]].
Ten tijde van de Spaanse veroveringsexpedities tussen 1518 en 1540, bewoonden de Muisca veruit het kleinste gebied van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen; de 25.000 km² viel in het niets bij het [[Incarijk]] van 100 maal zo groot of de Mexicaanse beschavingen van de [[Azteekse Rijk|Azteken]] en [[Mayacultuur|Maya's]]. De Inca's en Azteken waren rijken met een centrale administratie, waar de Maya's een rijk in verval belichaamden. De Muisca waren stabiel en kenden alleen en langdurig conflict met hun westerburen; de [[Panche]].


De Azteken en Inca's hadden hun hoofdkwartier op hoogvlaktes, iets wat ook de Muisca kenmerkte; de vruchtbare meerbodems en het constante gunstige klimaat van de Savanne van Bogotá maakten de verspreiding van landbouw en zelfvoorzienende economie mogelijk. De expeditie van de conquistadores van de kust naar het binnenland was de zwaarste van de vier grote veroveringen in de Amerika's; meer dan tachtig procent van de soldaten overleefde de barre tocht van Santa Marta door de jaguarrijke jungle van César en slingerend door Santander naar de koelere hoogvlakte van de Andes niet.
De Azteken en Inca's hadden hun hoofdkwartier op hoogvlaktes, iets wat ook de Muisca kenmerkte; de vruchtbare meerbodems en het constante gunstige klimaat van de Savanne van Bogotá maakten de verspreiding van landbouw en zelfvoorzienende economie mogelijk. De expeditie van de conquistadores van de kust naar het binnenland was de zwaarste van de vier grote veroveringen in de Amerika's; meer dan tachtig procent van de soldaten overleefde de barre tocht van Santa Marta door de jaguarrijke jungle van César en slingerend door Santander naar de koelere hoogvlakte van de Andes niet.
Regel 793: Regel 795:
=== Spaanse verovering ===
=== Spaanse verovering ===
[[Bestand:Conquest_of_Colombia.png|right|300px|thumb|De expedities van De Quesada's (1536-1540) in groen<br>Traject niet helemaal correct; ging langs de noord en zuidoostkant van de driehoekige Sierra Nevada]]
[[Bestand:Conquest_of_Colombia.png|right|300px|thumb|De expedities van De Quesada's (1536-1540) in groen<br>Traject niet helemaal correct; ging langs de noord en zuidoostkant van de driehoekige Sierra Nevada]]
{{Zie ook|[[:en:Spanish conquest of the Muisca|Spaanse verovering van de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Spaanse verovering van de Muisca]]}}
De eerste ontdekking van de kustlijn van het hedendaagse Colombia werd niet gedaan door Columbus, naar wie het land genoemd is, maar door [[Alonso de Ojeda]] met [[Juan de la Cosa]], de cartograaf die eerder Columbus vergezelde op zijn eerste reizen. In 1509 lukte het De Ojeda een tweede expeditie te starten na zeven jaar afwezigheid na zijn door geldschieters als mislukt omschreven eerste reis. Tijdens deze tocht verkenden de conquistadores de noordkust van Colombia, aan de Caribische Zee. Het duurde tot 1525 eer de oudste nog bestaande belangrijke stad ([[Turbaco]] was eerder) gesticht werd; [[Santa Marta (Colombia)|Santa Marta]]. [[Rodrigo de Bastidas]] vestigde in dit voormalige [[Tairona]]terrein de stad aan de voet van de [[Sierra Nevada de Santa Marta|gelijknamige bergketen]].
De eerste ontdekking van de kustlijn van het hedendaagse Colombia werd niet gedaan door Columbus, naar wie het land genoemd is, maar door [[Alonso de Ojeda]] met [[Juan de la Cosa]], de cartograaf die eerder Columbus vergezelde op zijn eerste reizen. In 1509 lukte het De Ojeda een tweede expeditie te starten na zeven jaar afwezigheid na zijn door geldschieters als mislukt omschreven eerste reis. Tijdens deze tocht verkenden de conquistadores de noordkust van Colombia, aan de Caribische Zee. Het duurde tot 1525 eer de oudste nog bestaande belangrijke stad ([[Turbaco]] was eerder) gesticht werd; [[Santa Marta (Colombia)|Santa Marta]]. [[Rodrigo de Bastidas]] vestigde in dit voormalige [[Tairona]]terrein de stad aan de voet van de [[Sierra Nevada de Santa Marta|gelijknamige bergketen]].


Regel 810: Regel 812:
De Spanjaarden rustten en vestigden zich hier in eerste instantie en trokken verder in verschillende richtingen. Hernán Pérez de Quesada trok noordwaarts terug over dezelfde route en stichtte [[Sutatausa]], terwijl zijn broer oostwaarts de Tenzavallei met de rijkdommen van [[Chivor]] en [[Somondoco]] doorkruiste. Beide expedities ontmoetten elkaar om in Tunja, toenmalig Hunza, de ''zaque'' in zijn huis te verslaan.
De Spanjaarden rustten en vestigden zich hier in eerste instantie en trokken verder in verschillende richtingen. Hernán Pérez de Quesada trok noordwaarts terug over dezelfde route en stichtte [[Sutatausa]], terwijl zijn broer oostwaarts de Tenzavallei met de rijkdommen van [[Chivor]] en [[Somondoco]] doorkruiste. Beide expedities ontmoetten elkaar om in Tunja, toenmalig Hunza, de ''zaque'' in zijn huis te verslaan.


In de eerste dagen van september 1537 trokken de troepen verder naar de Stad van de Zon [[Sogamoso|Sugamuxi]] waar soldaten van de expeditie de belangrijkste religieuze plaats van de Muisca; de [[:en:Sun Temple (Sogamoso)|Zonnetempel]] in brand staken.
In de eerste dagen van september 1537 trokken de troepen verder naar de Stad van de Zon [[Sogamoso|Sugamuxi]] waar soldaten van de expeditie de belangrijkste religieuze plaats van de Muisca; de [[Zonnetempel]] in brand staken.


De troepen keerden terug naar de Savanne van Bogotá en richtten een kampement op in Bosa. Vanuit hier werden verdere expedities georganiseerd. Op zes augustus 1538 werd Santa Fe de Bogotá gesticht, genoemd naar ''Bacatá'', de Muiscanaam voor de savanne.
De troepen keerden terug naar de Savanne van Bogotá en richtten een kampement op in Bosa. Vanuit hier werden verdere expedities georganiseerd. Op zes augustus 1538 werd Santa Fe de Bogotá gesticht, genoemd naar ''Bacatá'', de Muiscanaam voor de savanne.
Regel 858: Regel 860:


== Hedendaagse Muisca ==
== Hedendaagse Muisca ==
Vandaag de dag bewonen afstammelingen van de originele Muisca verscheidene gemeenten rondom Bogotá, alsmede de westelijke delen (''localidades'') van de hoofdstad; [[Chía (Cundinamarca)|Chía]], [[Cota (Cundinamarca)|Cota]], [[:en:Bosa, Bogotá|Bosa]], [[:en:Suba, Bogotá|Suba]], [[:en:Usaquén, Bogotá|Usaquén]]. Het ''Muysccubun'' wordt sinds de late achttiende eeuw als uitgestorven beschouwd. Een school in Cota geeft lessen in de originele taal, die ook linguïstisch onderzoek aan de vele universiteiten in Bogotá opleverde.
Vandaag de dag bewonen afstammelingen van de originele Muisca verscheidene gemeenten rondom Bogotá, alsmede de westelijke delen (''localidades'') van de hoofdstad; [[Chía (Cundinamarca)|Chía]], [[Cota (Cundinamarca)|Cota]], [[Bosa]], [[Suba (district)|Suba]], [[Usaquén]]. Het ''Muysccubun'' wordt sinds de late achttiende eeuw als uitgestorven beschouwd. Een school in Cota geeft lessen in de originele taal, die ook linguïstisch onderzoek aan de vele universiteiten in Bogotá opleverde.


=== Genoemd naar Muisca ===
=== Genoemd naar Muisca ===
{{Zie ook|[[:en:List of Muisca toponyms|Lijst van Muiscatoponiemen]]}}
{{Zie ook|[[Lijst van Muiscatoponiemen]]}}
{{Zie ook|[[:en:List of flora and fauna named after the Muisca|Lijst van flora en fauna genoemd naar de Muisca]]}}
{{Zie ook|[[Lijst van flora en fauna genoemd naar de Muisca]]}}


== Zie ook ==
== Zie ook ==
Regel 897: Regel 899:
==== Latere publicaties over de geschiedenis van de Muisca ==== <!--per onderwerp-->
==== Latere publicaties over de geschiedenis van de Muisca ==== <!--per onderwerp-->
===== Prehistorie =====
===== Prehistorie =====
* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Cardale de Schrimpff]] |first=Marianne |year=1985 |title=En busca de los primeros agricultores del Altiplano Cundiboyacense - Searching for the first farmers of the Altiplano Cundiboyacense |location=Bogotá, Colombia |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4862354.pdf | publisher=[[Bank of the Republic (Colombia)|Banco de la República]] |pages=99–125 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Cardale de Schrimpff |first=Marianne |year=1985 |title=En busca de los primeros agricultores del Altiplano Cundiboyacense - Searching for the first farmers of the Altiplano Cundiboyacense |location=Bogotá, Colombia |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4862354.pdf | publisher=[[Bank of the Republic (Colombia)|Banco de la República]] |pages=99–125 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Cooke |first=Richard |year=1998 |title=Human settlement of Central America and northernmost South America (14,000-8000 BP) |journal=Quaternary International |volume=49/50 |publisher=Pergamon |pages=177-190 |issn=1040-6182 |language=en}}
* {{cite book |last=Cooke |first=Richard |year=1998 |title=Human settlement of Central America and northernmost South America (14,000-8000 BP) |journal=Quaternary International |volume=49/50 |publisher=Pergamon |pages=177-190 |issn=1040-6182 |language=en}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Correal Urrego]] |first=Gonzalo |year=1990a |title=Aguazuque: Evidence of hunter-gatherers and growers on the high plains of the Eastern Ranges |location=Bogotá, Colombia |publisher=Banco de la República: Fundación de Investigaciones Arqueológicas Nacionales |url=http://admin.banrepcultural.org/sites/default/files/aguazuque_completo_terminado_baja.pdf |pages=1-316 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Correal Urrego |first=Gonzalo |year=1990a |title=Aguazuque: Evidencias de cazadores, recolectores y plantadores en la altiplanicie de la Cordillera Oriental |location=Bogotá, Colombia |publisher=Banco de la República: Fundación de Investigaciones Arqueológicas Nacionales |url=http://admin.banrepcultural.org/sites/default/files/aguazuque_completo_terminado_baja.pdf |pages=1-316 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Correal Urrego]] |first=Gonzalo | year=1990b |title=Evidencias culturales durante el Pleistocene y Holoceno de Colombia - Cultural evidences during the Pleistocene and Holocene of Colombia |journal=Revista de Arqueología Americana |volume=1 |pages=69–89 |url=http://peru.inka.free.fr/Runapacha/pleiscol.pdf |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Correal Urrego |first=Gonzalo | year=1990b |title=Evidencias culturales durante el Pleistocene y Holoceno de Colombia - Cultural evidences during the Pleistocene and Holocene of Colombia |journal=Revista de Arqueología Americana |volume=1 |pages=69–89 |url=http://peru.inka.free.fr/Runapacha/pleiscol.pdf |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[Ana María Groot|Groot de Mahecha]] |first=Ana María |year=1992 |title=Checua: Una secuencia cultural entre 8500 y 3000 años antes del presente - Checua: a cultural sequence between 8500 and 3000 years before present |publisher=[[Bank of the Republic (Colombia)|Banco de la República]] |url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/fian/monografias/checua-una-secuencia-cultural |pages=1-95 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=[[Ana María Groot|Groot de Mahecha]] |first=Ana María |year=1992 |title=Checua: Una secuencia cultural entre 8500 y 3000 años antes del presente - Checua: a cultural sequence between 8500 and 3000 years before present |publisher=[[Bank of the Republic (Colombia)|Banco de la República]] |url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/fian/monografias/checua-una-secuencia-cultural |pages=1-95 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |last2=[[:en:List of Muisca scholars|Correal Urrego]] |first2=Gonzalo |year=2003 |title=Supervivencia de mastodontes, megaterios y presencia del hombre en el Valle del Magdalena (Colombia) entre 6000 y 5000 A.P. - Survival of mastodonts, megatheriums and the presence of man in the Magdalena Valley (Colombia) between 6000 and 5000 years BP |url=http://www.accefyn.org.co/revista/Vol_27/103/1-SUPERVIVENCIA.pdf |volume=27 |journal=Rev. Acad. Colomb. Cienc. |pages=159-164 |issn=0370-3908 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |last2=Correal Urrego |first2=Gonzalo |year=2003 |title=Supervivencia de mastodontes, megaterios y presencia del hombre en el Valle del Magdalena (Colombia) entre 6000 y 5000 A.P. - Survival of mastodonts, megatheriums and the presence of man in the Magdalena Valley (Colombia) between 6000 and 5000 years BP |url=http://www.accefyn.org.co/revista/Vol_27/103/1-SUPERVIVENCIA.pdf |volume=27 |journal=Rev. Acad. Colomb. Cienc. |pages=159-164 |issn=0370-3908 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |title=La conservación de la biodiversidad: hacia una estructura ecológica de soporte de la nación colombiana |trans-title=The conservation of the biodiversity: towards an ecological structure supported by the Colombian nation |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/14262/1/3-8082-PB.pdf |year=2003 |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad Nacional de Colombia]] |pages=286-291 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |title=La conservación de la biodiversidad: hacia una estructura ecológica de soporte de la nación colombiana |trans-title=The conservation of the biodiversity: towards an ecological structure supported by the Colombian nation |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/14262/1/3-8082-PB.pdf |year=2003 |publisher=[[Universidad Nacional de Colombia]] |pages=286-291 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |year=1994 |title=Stratigraphic Dating and Cultural Sequences of Pre-Hispanic Northern South America |url=http://www.getty.edu/conservation/publications_resources/pdf_publications/pdf/archaeometry.pdf |publisher=The Getty Conservation Institute |pages=381-393 |isbn=0-89236-249-9 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |year=1994 |title=Stratigraphic Dating and Cultural Sequences of Pre-Hispanic Northern South America |url=http://www.getty.edu/conservation/publications_resources/pdf_publications/pdf/archaeometry.pdf |publisher=The Getty Conservation Institute |pages=381-393 |isbn=0-89236-249-9 |language=en |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |last2=[[:en:List of Muisca scholars|Correal Urrego]] |first2=Gonzalo |last3=Klinken |first3=Gert Jaap van |year=1990 |title=Isótopos estables y dieta del hombre prehistórico en la sabana de Bogotá - Stable isotopes and diet of the prehistoric man on the Bogotá savanna |journal=Boletín de arqueología |location=Bogotá, Colombia |volume=2 |pages=3-10 |language=es}}
* {{cite book |last=[[Thomas van der Hammen|Hammen]] |first=Thomas van der |last2=Correal Urrego |first2=Gonzalo |last3=Klinken |first3=Gert Jaap van |year=1990 |title=Isótopos estables y dieta del hombre prehistórico en la sabana de Bogotá - Stable isotopes and diet of the prehistoric man on the Bogotá savanna |journal=Boletín de arqueología |location=Bogotá, Colombia |volume=2 |pages=3-10 |language=es}}


* {{cite book |last=Paepe |first=Paul de |last2=[[:en:List of Muisca scholars|Cardale de Schrimpff]] |first2=Marianne |year=1990 |title=Resultados de un estodio petrológico de cerámicas del Periodo Herrera provenientes de la Sabana de Bogotá y sus implicaciones arqueológicas - Results of a petrological study of ceramics form the Herrera Period coming from the Bogotá savanna and its archaeological implications |url=http://publicaciones.banrepcultural.org/index.php/bmo/article/viewFile/7069/7315 |journal=Boletín Museo del Oro |volume=_ |pages=99-119 |publisher=[[Museo del Oro]] |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Paepe |first=Paul de |last2=Cardale de Schrimpff |first2=Marianne |year=1990 |title=Resultados de un estodio petrológico de cerámicas del Periodo Herrera provenientes de la Sabana de Bogotá y sus implicaciones arqueológicas - Results of a petrological study of ceramics form the Herrera Period coming from the Bogotá savanna and its archaeological implications |url=http://publicaciones.banrepcultural.org/index.php/bmo/article/viewFile/7069/7315 |journal=Boletín Museo del Oro |volume=_ |pages=99-119 |publisher=[[Museo del Oro]] |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Torres |first=Vladimir |last2=Vandenberghe |first2=Jef |last3=Hooghiemstra |first3=Henry |title=An environmental reconstruction of the sediment infill of the Bogotá basin (Colombia) during the last 3 million years from abiotic and biotic proxies |year=2005 |journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology |publisher=Elsevier |volume=126 |pages=127-148 |language=en}}
* {{cite book |last=Torres |first=Vladimir |last2=Vandenberghe |first2=Jef |last3=Hooghiemstra |first3=Henry |title=An environmental reconstruction of the sediment infill of the Bogotá basin (Colombia) during the last 3 million years from abiotic and biotic proxies |year=2005 |journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology |publisher=Elsevier |volume=126 |pages=127-148 |language=en}}
Regel 922: Regel 924:
* {{cite book |last=Espejo Olaya |first=Maria Bernarda |year=1999 |url=http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/54/TH_54_003_424_0.pdf |title=Notas sobre toponimia en algunas coplas colombianas - Notes about toponomy of some Colombian ballads - Thesaurus |volume=Tomo LIV, Núm. 3. |pages=1102-1157 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Espejo Olaya |first=Maria Bernarda |year=1999 |url=http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/54/TH_54_003_424_0.pdf |title=Notas sobre toponimia en algunas coplas colombianas - Notes about toponomy of some Colombian ballads - Thesaurus |volume=Tomo LIV, Núm. 3. |pages=1102-1157 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Gamboa Mendoza]] |first=Jorge |year=2010 |title=Gramática en la Lengua General Del Nuevo Reino, Llamada Mosca - Grammar in the general language of the New Kingdom, called Mosca (Muisca) |url=https://books.google.com.co/books/about/Gram%C3%A1tica_en_la_Lengua_General_Del_Nuev.html?id=A9VIAQAAIAAJ&redir_esc=y |location=Bogotá, Colombia |publisher=Instituto Colombiano de Antropología e Historia |pages=1–191 |isbn=9588181658 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Gamboa Mendoza |first=Jorge |year=2010 |title=Gramática en la Lengua General Del Nuevo Reino, Llamada Mosca - Grammar in the general language of the New Kingdom, called Mosca (Muisca) |url=https://books.google.com.co/books/about/Gram%C3%A1tica_en_la_Lengua_General_Del_Nuev.html?id=A9VIAQAAIAAJ&redir_esc=y |location=Bogotá, Colombia |publisher=Instituto Colombiano de Antropología e Historia |pages=1–191 |isbn=9588181658 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Saravia |first=Facundo Manuel |year=2015 |title=Curso de aproximación a la lengua chibcha o muisca - Nivel 1 - Introduction course to the Chibcha or Muisca language - Level 1 |url=http://www.zaquenzipa.org/ewExternalFiles/Cartilla.pdf |publisher=Fundación Zaquenzipa |pages=1–81 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Saravia |first=Facundo Manuel |year=2015 |title=Curso de aproximación a la lengua chibcha o muisca - Nivel 1 - Introduction course to the Chibcha or Muisca language - Level 1 |url=http://www.zaquenzipa.org/ewExternalFiles/Cartilla.pdf |publisher=Fundación Zaquenzipa |pages=1–81 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


===== Samenleving =====
===== Samenleving =====
* {{cite book |last=[[Jago Cooper|Cooper]] |first=Jago |last2=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek]] |first2=Carl Henrik |year=2013 |title=The Lost Kingdoms of South America - Episode 3 - Lands of Gold |url=https://www.youtube.com/watch?v=_sovvzUAVoA |accessdate=2016-07-14 |language=en}}
* {{cite book |last=[[Jago Cooper|Cooper]] |first=Jago |last2=Langebaek |first2=Carl Henrik |year=2013 |title=The Lost Kingdoms of South America - Episode 3 - Lands of Gold |url=https://www.youtube.com/watch?v=_sovvzUAVoA |accessdate=2016-07-14 |language=en}}


* {{cite book |last=Correa |first=François |year=2005 |title=El imperio muisca: invención de la historia y colonialidad del poder - The Muisca empire: invention of history and power colonialisation |work=Muiscas: representaciones, cartografías y etnopolíticas de la memoria |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad La Javeriana]] |pages=201-226 |isbn=958-683-643-6 |language=es}}
* {{cite book |last=Correa |first=François |year=2005 |title=El imperio muisca: invención de la historia y colonialidad del poder - The Muisca empire: invention of history and power colonialisation |work=Muiscas: representaciones, cartografías y etnopolíticas de la memoria |publisher=[[Universidad La Javeriana]] |pages=201-226 |isbn=958-683-643-6 |language=es}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=2005a |title=La élite no siempre piensa lo mismo - The elite does not always think the same |book-title=Muiscas: representaciones, cartografías y etnopolíticas de la memoria |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad La Javeriana]] |pages=180–199 |isbn=958-683-643-6 |language=es}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=2005a |title=La élite no siempre piensa lo mismo - The elite does not always think the same |book-title=Muiscas: representaciones, cartografías y etnopolíticas de la memoria |publisher=[[Universidad La Javeriana]] |pages=180–199 |isbn=958-683-643-6 |language=es}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=2005b |title=Fiestas y caciques muiscas en el Infiernito, Colombia: un análisis de la relación entre festejos y organización política - Festivities and Muisca caciques in El Infiernito, Colombia: an analysis of the relation between celebrations and political organisation |publisher=PUCP |journal=Boletín de Arqueología |volume=9 |issn=1029-2004 |pages=281–295 |language=es}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=2005b |title=Fiestas y caciques muiscas en el Infiernito, Colombia: un análisis de la relación entre festejos y organización política - Festivities and Muisca caciques in El Infiernito, Colombia: an analysis of the relation between celebrations and political organisation |publisher=PUCP |journal=Boletín de Arqueología |volume=9 |issn=1029-2004 |pages=281–295 |language=es}}


* {{cite book |last=Segura Calderón |first=Adriana María |year=2014 |title=Reconstrucción de la memoria histórica del territorio muisca de Cota (M.A.) |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad Pedagógica Nacional]] |location=Bogotá, Colombia |pages=1-146 |language=es}}  
* {{cite book |last=Segura Calderón |first=Adriana María |year=2014 |title=Reconstrucción de la memoria histórica del territorio muisca de Cota (M.A.) |publisher=[[Universidad Pedagógica Nacional]] |location=Bogotá, Colombia |pages=1-146 |language=es}}  


===== Kunst, cultuur, mythologie en religie =====
===== Kunst, cultuur, mythologie en religie =====
Regel 942: Regel 944:


====== Astronomie en kalender ======
====== Astronomie en kalender ======
* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Izquierdo Peña]] |first=Manuel Arturo |year=2014 |title=Calendario Muisca - Muisca calendar |url=https://www.youtube.com/watch?v=ONyePpRcB-8 |format=video |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Izquierdo Peña |first=Manuel Arturo |year=2014 |title=Calendario Muisca - Muisca calendar |url=https://www.youtube.com/watch?v=ONyePpRcB-8 |format=video |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Izquierdo Peña]] |first=Manuel Arturo |year=2009 |title=The Muisca Calendar: An approximation to the timekeeping system of the ancient native people of the northeastern Andes of Colombia (PhD) |url=http://arxiv.org/pdf/0812.0574v3.pdf |pages=1-170 |language=en |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Université de Montréal]] |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Izquierdo Peñ |first=Manuel Arturo |year=2009 |title=The Muisca Calendar: An approximation to the timekeeping system of the ancient native people of the northeastern Andes of Colombia (PhD) |url=http://arxiv.org/pdf/0812.0574v3.pdf |pages=1-170 |language=en |publisher=[[Université de Montréal]] |accessdate=2016-07-08}}


====== Keuken ======
====== Keuken ======
* {{cite book |last=Martínez Martín |first=A. F. |last2=Manrique Corredor |first2=E. J. |year=2014 |title=Alimentación prehispánica y transformaciones tras la conquista europea del altiplano cundiboyacense, Colombia |trans_title=Pre-Columbian Food and Transformations after European Conquest of Cundiboyacense High Plateau, Colombia | url=http://revistavirtual.ucn.edu.co/index.php/RevistaUCN/article/download/468/990 | journal=Revista Virtual Universidad Católica del Norte |volume=41 | publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad Católica del Norte]] |pages=96–111 | issn=0124-5821 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Martínez Martín |first=A. F. |last2=Manrique Corredor |first2=E. J. |year=2014 |title=Alimentación prehispánica y transformaciones tras la conquista europea del altiplano cundiboyacense, Colombia |trans_title=Pre-Columbian Food and Transformations after European Conquest of Cundiboyacense High Plateau, Colombia | url=http://revistavirtual.ucn.edu.co/index.php/RevistaUCN/article/download/468/990 | journal=Revista Virtual Universidad Católica del Norte |volume=41 | publisher=[[Universidad Católica del Norte]] |pages=96–111 | issn=0124-5821 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Restrepo Manrique |first=Cecilia |year=2009 |title=La alimentación en la vida cotidiana del Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario: 1653-1773 & 1776-1900 - The food in the daily life of the Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario: 1653-1773 & 1776-1900 | publisher=Ministerio de la Cultura |location=Bogotá, Colombia |url=http://www.mincultura.gov.co/Sitios/patrimonio/bibliotecas-de-cocinas/tomos/tomo06.pdf |pages=1–352 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Restrepo Manrique |first=Cecilia |year=2009 |title=La alimentación en la vida cotidiana del Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario: 1653-1773 & 1776-1900 - The food in the daily life of the Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario: 1653-1773 & 1776-1900 | publisher=Ministerio de la Cultura |location=Bogotá, Colombia |url=http://www.mincultura.gov.co/Sitios/patrimonio/bibliotecas-de-cocinas/tomos/tomo06.pdf |pages=1–352 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
Regel 954: Regel 956:


====== Kunst ======
====== Kunst ======
* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Silva Celis]] |first=Eliécer |year=1962 |title=Pinturas rupestres precolombinas de Sáchica, Valle de Leiva - Pre-Columbian rock art of Sáchica, Leyva Valley |url=http://kt.micrositios.net/action.php?kt_path_info=ktcore.actions.document.view&fDocumentId=14208&forceopen |journal=Revista Colombiana de Antropología |volume=X |pages=9-36 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Silva Celis |first=Eliécer |year=1962 |title=Pinturas rupestres precolombinas de Sáchica, Valle de Leiva - Pre-Columbian rock art of Sáchica, Leyva Valley |url=http://kt.micrositios.net/action.php?kt_path_info=ktcore.actions.document.view&fDocumentId=14208&forceopen |journal=Revista Colombiana de Antropología |volume=X |pages=9-36 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


====== Mummificatie ======
====== Mummificatie ======
* {{cite book |last=Martínez Martín |first=Abel Fernando |last2=Martínez Santamaría |first2= Luz |year=2012 |title=Sobre la momificación y los cuerpos momificados de los muiscas - On mummification and the mummified bodies of the Muisca |journal=Revista Salud Historia Sanidad |series=7 |volume=1 |pages=61-80 |issn=1909-2407 |language=es}}
* {{cite book |last=Martínez Martín |first=Abel Fernando |last2=Martínez Santamaría |first2= Luz |year=2012 |title=Sobre la momificación y los cuerpos momificados de los muiscas - On mummification and the mummified bodies of the Muisca |journal=Revista Salud Historia Sanidad |series=7 |volume=1 |pages=61-80 |issn=1909-2407 |language=es}}


* {{cite book |last=Martínez Martín |first=Abel Fernando |last2=Meléndez |first2=Fernardo Francisco |last3=Manrique |first3=Fred Gustavo |year=2010 |title=Bio-anthropology and paleopathology of the SO10-IX Muisca mummy from Sátivanorte, Boyacá, Colombia |journal=Colombia Médica |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad del Valle]] |volume=41 |issue=2 |pages=112-120 |issn=1657-9534 |language=en}}
* {{cite book |last=Martínez Martín |first=Abel Fernando |last2=Meléndez |first2=Fernardo Francisco |last3=Manrique |first3=Fred Gustavo |year=2010 |title=Bio-anthropology and paleopathology of the SO10-IX Muisca mummy from Sátivanorte, Boyacá, Colombia |journal=Colombia Médica |publisher=[[Universidad del Valle]] |volume=41 |issue=2 |pages=112-120 |issn=1657-9534 |language=en}}


====== Muziek ======
====== Muziek ======
Regel 965: Regel 967:


====== Mythologie en religie ======
====== Mythologie en religie ======
* {{cite book |last=Casilimas Rojas |first=Clara Inés |last2=López Ávila |first2=María Imelda |year=1987 |title=El templo muisca - The Muisca temple |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4862351.pdf |journal=Maguaré |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Instituto Colombiano de Antropología]] |location=Bogotá, Colombia |volume=5 |pages=127-150 |issn=0120-3045 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Casilimas Rojas |first=Clara Inés |last2=López Ávila |first2=María Imelda |year=1987 |title=El templo muisca - The Muisca temple |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4862351.pdf |journal=Maguaré |publisher=[Instituto Colombiano de Antropología]] |location=Bogotá, Colombia |volume=5 |pages=127-150 |issn=0120-3045 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Londoño |first=Eduardo L. |year=2001 |title=El proceso de Ubaque de 1563: la última ceremonia religiosa pública de los muiscas - The trial of Ubaque of 1563: the last public religious ceremony of the Muisca |url=http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/bmo49londono.pdf |format=link |publisher=[[Museo del Oro]] |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Londoño |first=Eduardo L. |year=2001 |title=El proceso de Ubaque de 1563: la última ceremonia religiosa pública de los muiscas - The trial of Ubaque of 1563: the last public religious ceremony of the Muisca |url=http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/bmo49londono.pdf |format=link |publisher=[[Museo del Oro]] |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Ocampo López]] |first=Javier |year=2013 |title=Mitos y leyendas indígenas de Colombia - Indigenous myths and legends of Colombia |location=Bogotá, Colombia |publisher=Plaza & Janes Editores Colombia S.A. |isbn=978-958-14-1416-1 |pages=1-219 |language=es}}
* {{cite book |last=Ocampo López |first=Javier |year=2013 |title=Mitos y leyendas indígenas de Colombia - Indigenous myths and legends of Colombia |location=Bogotá, Colombia |publisher=Plaza & Janes Editores Colombia S.A. |isbn=978-958-14-1416-1 |pages=1-219 |language=es}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Ocampo López]] |first=Javier |year=2007 |title=Grandes culturas indígenas de América - Great indigenous cultures of the Americas |location=Bogotá, Colombia |publisher=Plaza & Janes Editores Colombia S.A. |isbn=978-958-14-0368-4 |pages=1–238 |language=es}}
* {{cite book |last=Ocampo López |first=Javier |year=2007 |title=Grandes culturas indígenas de América - Great indigenous cultures of the Americas |location=Bogotá, Colombia |publisher=Plaza & Janes Editores Colombia S.A. |isbn=978-958-14-0368-4 |pages=1–238 |language=es}}


===== Economie =====
===== Economie =====
* {{cite book |last=Argüello García |first=Pedro María |year=2015 |type=PhD |title=Subsistence economy and chiefdom emergence in the Muisca area. A study of the Valle de Tena (PhD) |url=http://d-scholarship.pitt.edu/24491/1/Arguello_P._Subsistence_economy.pdf |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|University of Pittsburgh]] |pages=1–193 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Argüello García |first=Pedro María |year=2015 |type=PhD |title=Subsistence economy and chiefdom emergence in the Muisca area. A study of the Valle de Tena (PhD) |url=http://d-scholarship.pitt.edu/24491/1/Arguello_P._Subsistence_economy.pdf |publisher=[[University of Pittsburgh]] |pages=1–193 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Kruschek |first=Michael H. |type=PhD |year=2003 |title=The evolution of the Bogotá chiefdom: A household view (PhD) |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|University of Pittsburgh]] |url=http://d-scholarship.pitt.edu/7735/1/kruschek2003.pdf |pages=1-271 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Kruschek |first=Michael H. |type=PhD |year=2003 |title=The evolution of the Bogotá chiefdom: A household view (PhD) |publisher=[[University of Pittsburgh]] |url=http://d-scholarship.pitt.edu/7735/1/kruschek2003.pdf |pages=1-271 |language=en |accessdate=2016-07-08}}


====== Landbouw ======
====== Landbouw ======
* {{cite book |last=Boada Rivas |first=Ana María |year=2006 |title=Patrones de asentamiento regional y sistemas de agricultura intensiva en Cota y Suba, Sabana de Bogotá (Colombia) - Regional settlement patterns and intensive agricultural systems in Cota and Suba, Bogotá savanna (Colombia) |url=http://www.pitt.edu/~ccapubs/books/br079.html |isbn=9789589515389 |publisher=[[Banco de la República]] |pages=1–181 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Boada Rivas |first=Ana María |year=2006 |title=Patrones de asentamiento regional y sistemas de agricultura intensiva en Cota y Suba, Sabana de Bogotá (Colombia) - Regional settlement patterns and intensive agricultural systems in Cota and Suba, Bogotá savanna (Colombia) |url=http://www.pitt.edu/~ccapubs/books/br079.html |isbn=9789589515389 |publisher=[[Banco de la República]] |pages=1–181 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Broadbent]] |first=Sylvia M. |year=1968 |title=A prehistoric field system in Chibcha territory, Colombia |journal=Ñawpa Pacha: Journal of Andean Archaeology |issue=1 |volume=6 |pages=135-147 |doi=10.1179/naw.1968.6.1.007 |language=en}}
* {{cite book |last=Broadbent |first=Sylvia M. |year=1968 |title=A prehistoric field system in Chibcha territory, Colombia |journal=Ñawpa Pacha: Journal of Andean Archaeology |issue=1 |volume=6 |pages=135-147 |doi=10.1179/naw.1968.6.1.007 |language=en}}


* {{cite book |last=Daza |first=Blanca Ysabel |type=PhD |year=2013 |title=Historia del proceso de mestizaje alimentario entre Colombia y España - History of the integration process of foods between Colombia and Spain (PhD) |location=Barcelona, Spain | publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universitat de Barcelona]] |pages=1-494 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Daza |first=Blanca Ysabel |type=PhD |year=2013 |title=Historia del proceso de mestizaje alimentario entre Colombia y España - History of the integration process of foods between Colombia and Spain (PhD) |location=Barcelona, Spain | publisher=[[Universitat de Barcelona]] |pages=1-494 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=Rodríguez Gallo |first=Diana Lorena |title=Construcción del paisaje agrícola al sur de la sabana de Bogotá: un desafío al agua - Agricultural landscape construction in the south of the Bogotá savanna: a challenge with water (M.A.) |year=2010 |type=M.A. |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidade de Trás‐os‐Montes e Alto Douro]] |location=[[Vila Real (Portugal)|Vila Real]], [[Portugal]] |pages=1-104 |language=en }}
* {{cite book |last=Rodríguez Gallo |first=Diana Lorena |title=Construcción del paisaje agrícola al sur de la sabana de Bogotá: un desafío al agua - Agricultural landscape construction in the south of the Bogotá savanna: a challenge with water (M.A.) |year=2010 |type=M.A. |publisher=[[Universidade de Trás‐os‐Montes e Alto Douro]] |location=[[Vila Real (Portugal)|Vila Real]], [[Portugal]] |pages=1-104 |language=en }}


====== De rol van zout ======
====== De rol van zout ======
* {{cite book |last=[[Ana María Groot|Groot de Mahecha]] |first=Ana María |year=2014 (2008) |title=Sal y poder en el altiplano de Bogotá, 1537-1640 |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad Nacional de Colombia]] |pages=1-174 |isbn=978-958-719-046-5 |language=es}}
* {{cite book |last=[[Ana María Groot|Groot de Mahecha]] |first=Ana María |year=2014 (2008) |title=Sal y poder en el altiplano de Bogotá, 1537-1640 |publisher=[niversidad Nacional de Colombia]] |pages=1-174 |isbn=978-958-719-046-5 |language=es}}


====== Goudbewerking ======
====== Goudbewerking ======
* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=1995a |title=Heterogeneidad vs. homogeneidad en la arqueología colombiana: una nota crítica y el ejemplo de la orfebrería - Heterogeneity vs. homogeneity in the Colombian achaeology: a critical note and the example of the metallurgy |journal=Revista de antropología y arqueología |volume=11 |pages=3-36 |language=es}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=1995a |title=Heterogeneidad vs. homogeneidad en la arqueología colombiana: una nota crítica y el ejemplo de la orfebrería - Heterogeneity vs. homogeneity in the Colombian achaeology: a critical note and the example of the metallurgy |journal=Revista de antropología y arqueología |volume=11 |pages=3-36 |language=es}}


====== Handel ======
====== Handel ======
* {{cite book |last=Francis |first=John Michael |year=1993 |title="Muchas hipas, no minas" The Muiscas, a merchant society: Spanish misconceptions and demographic change (M.A.) |type=M.A. |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|University of Alberta]] |pages=1-118 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Francis |first=John Michael |year=1993 |title="Muchas hipas, no minas" The Muiscas, a merchant society: Spanish misconceptions and demographic change (M.A.) |type=M.A. |publisher=[[University of Alberta]] |pages=1-118 |language=en |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=1985 |title=Cuando los muiscas diversificaron la agricultura y crearon el intercambio - When the Muisca diversified the agriculture and created the exchange |publisher=[[Banco de la República]] |url=http://publicaciones.banrepcultural.org/index.php/boletin_cultural/article/view/3275 |pages=1-8 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=1985 |title=Cuando los muiscas diversificaron la agricultura y crearon el intercambio - When the Muisca diversified the agriculture and created the exchange |publisher=[[Banco de la República]] |url=http://publicaciones.banrepcultural.org/index.php/boletin_cultural/article/view/3275 |pages=1-8 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


===== Koloniale geschiedenis =====
===== Koloniale geschiedenis =====
* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Acosta]] |first=Joaquín |title=Compendio histórico del descubrimiento y colonización de la Nueva Granada en el siglo décimo sexto |trans_title=Historical overview of discovery and colonization of New Granada in the sixteenth century |url=http://books.google.com/books?id=zfmJ48NHzDEC |year=1848 |publisher=Beau Press |location=Paris |pages=1-460 |oclc=23030434 |language=en |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Acosta |first=Joaquín |title=Compendio histórico del descubrimiento y colonización de la Nueva Granada en el siglo décimo sexto |trans_title=Historical overview of discovery and colonization of New Granada in the sixteenth century |url=http://books.google.com/books?id=zfmJ48NHzDEC |year=1848 |publisher=Beau Press |location=Paris |pages=1-460 |oclc=23030434 |language=en |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Gamboa Mendoza]] |first=Jorge |year=2016 |title=Los muiscas, grupos indígenas del Nuevo Reino de Granada. Una nueva propuesta sobre su organizacíon socio-política y su evolucíon en el siglo XVI - The Muisca, indigenous groups of the New Kingdom of Granada. A new proposal on their social-political organization and their evolution in the 16th century |url=https://www.youtube.com/watch?v=NAJ-EM5h4N0 |publisher=[[Museo del Oro]] |format=video |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Gamboa Mendoza |first=Jorge |year=2016 |title=Los muiscas, grupos indígenas del Nuevo Reino de Granada. Una nueva propuesta sobre su organizacíon socio-política y su evolucíon en el siglo XVI - The Muisca, indigenous groups of the New Kingdom of Granada. A new proposal on their social-political organization and their evolution in the 16th century |url=https://www.youtube.com/watch?v=NAJ-EM5h4N0 |publisher=[[Museo del Oro]] |format=video |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Gamboa Mendoza]] |first=Jorge |year=2006 |title=Los caciques en la legislación indiana: una reflexión sobre la condición jurídica de las autoridades indígenas en el siglo XVI - The caciques in the indian legislation: a review about the juridical condition of the indigenous authorities in the 16th century |url=http://www.icanh.gov.co/recursos_user/documentos/editores/201/Articulos/LibroSolorzano-caciques.pdf |pages=1-38 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Gamboa Mendoza |first=Jorge |year=2006 |title=Los caciques en la legislación indiana: una reflexión sobre la condición jurídica de las autoridades indígenas en el siglo XVI - The caciques in the indian legislation: a review about the juridical condition of the indigenous authorities in the 16th century |url=http://www.icanh.gov.co/recursos_user/documentos/editores/201/Articulos/LibroSolorzano-caciques.pdf |pages=1-38 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Gamboa Mendoza]] |first=Jorge |year=2003 |title=El papel de la minería en la formación de la economía y la sociedad colonial del Nuevo Reino de Granada, siglos XVI-XVIII - The role of mining in the formation of the economy and colonial society of the New Kingdom of Granada, 16th-18th centuries |url=http://www.icanh.gov.co/recursos_user/documentos/editores/201/Articulos/MineriaNuevoReino2003.pdf |journal=Takwá |volume=_ |pages=1-24 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Gamboa Mendoza |first=Jorge |year=2003 |title=El papel de la minería en la formación de la economía y la sociedad colonial del Nuevo Reino de Granada, siglos XVI-XVIII - The role of mining in the formation of the economy and colonial society of the New Kingdom of Granada, 16th-18th centuries |url=http://www.icanh.gov.co/recursos_user/documentos/editores/201/Articulos/MineriaNuevoReino2003.pdf |journal=Takwá |volume=_ |pages=1-24 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=2005c |title=Resistencia indígena y transformaciones ideológicas entre los muiscas de los siglos XVI y XVII - Indigenous resistance and ideological transformations among the Muisca in the 16th and 17th century |url=http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/colombia/pensar/muiscas.pdf |pages=24–53 |isbn=958-683-643-6 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=2005c |title=Resistencia indígena y transformaciones ideológicas entre los muiscas de los siglos XVI y XVII - Indigenous resistance and ideological transformations among the Muisca in the 16th and 17th century |url=http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/colombia/pensar/muiscas.pdf |pages=24–53 |isbn=958-683-643-6 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


* {{cite book |last=[[:en:List of Muisca scholars|Langebaek Rueda]] |first=Carl Henrik |year=1995b |title=De cómo convertir a los indios y de porqué no lo han sido. Juan de Varcarcel y la idolatría en el altiplano cundiboyacense a finales del siglo XVII - How to convert the indians and why they didn't. Juan de Varcarcel and the idolatry on the Altiplano Cundiboyacense at the end of the 17th century |journal=Revista de Antropología y Arqueología |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Universidad de los Andes]] |volume=11 |pages=187-234 |language=es}}
* {{cite book |last=Langebaek Rueda |first=Carl Henrik |year=1995b |title=De cómo convertir a los indios y de porqué no lo han sido. Juan de Varcarcel y la idolatría en el altiplano cundiboyacense a finales del siglo XVII - How to convert the indians and why they didn't. Juan de Varcarcel and the idolatry on the Altiplano Cundiboyacense at the end of the 17th century |journal=Revista de Antropología y Arqueología |publisher=[[Universidad de los Andes]] |volume=11 |pages=187-234 |language=es}}


==== Naburige inheemse volkeren ==== <!--Alfabetisch, 1 publicatie per volk-->
==== Naburige inheemse volkeren ==== <!--Alfabetisch, 1 publicatie per volk-->
Regel 1.015: Regel 1.017:


===== Muzo =====
===== Muzo =====
* {{cite book |last=Tequia Porras |first=Humberto |type=M.A. |year=2008 |title=Asentamiento español y conflictos encomenderos en Muzo desde 1560 a 1617 - Spanish settlement and encomienda conflicts in Muzo from 1560 to 1617 (M.A.) |url=http://repository.javeriana.edu.co/bitstream/10554/6461/1/tesis129.pdf |publisher=[[:en:List of Muisca research institutes|Pontificia Universidad Javeriana]] |pages=1-91 |language=es |accessdate=2016-07-08}}
* {{cite book |last=Tequia Porras |first=Humberto |type=M.A. |year=2008 |title=Asentamiento español y conflictos encomenderos en Muzo desde 1560 a 1617 - Spanish settlement and encomienda conflicts in Muzo from 1560 to 1617 (M.A.) |url=http://repository.javeriana.edu.co/bitstream/10554/6461/1/tesis129.pdf |publisher=[[Pontificia Universidad Javeriana]] |pages=1-91 |language=es |accessdate=2016-07-08}}


===== Panche =====
===== Panche =====
Regel 1.022: Regel 1.024:
===== U'wa =====
===== U'wa =====
* {{cite book |last=Casilimas Rojas |first=Clara Inés |year=2005 |title=Expresión de la modalidad en la lengua uwa |url=https://www.vjf.cnrs.fr/sedyl/amerindia/articles/pdf/A_29-30_13.pdf |journal=Amerindia |volume=29/30 |pages=247-262 |language=es |accessdate=2016-07-11}}
* {{cite book |last=Casilimas Rojas |first=Clara Inés |year=2005 |title=Expresión de la modalidad en la lengua uwa |url=https://www.vjf.cnrs.fr/sedyl/amerindia/articles/pdf/A_29-30_13.pdf |journal=Amerindia |volume=29/30 |pages=247-262 |language=es |accessdate=2016-07-11}}
 
{{Commonscat|Muisca}}
=== Verwijzingen ===
=== Verwijzingen ===
{{References-scroll||30em}}
{{References-scroll||30em}}
}}
{{Wikidata|}} }}
{{Commonscat|Muisca}}
 


[[Categorie:Zuid-Amerikaanse oudheid|Muisca]]
[[Categorie:Zuid-Amerikaanse oudheid|Muisca]]
[[Categorie:Archeologische cultuur in Zuid-Amerika|Muisca]]
[[Categorie:Archeologische cultuur in Zuid-Amerika|Muisca]]
[[Categorie:Geschiedenis van Colombia|Muisca]]
[[Categorie:Geschiedenis van Colombia|Muisca]]

Huidige versie van 8 feb 2017 om 23:21

Geschiedenis van de Muisca
Bestand:Muisca raft - detail - Museo del Oro, Bogotá.jpg
Prehistorie < 10.000
Lithische en vroeg-keramische periode 10.500 - 800 v. Chr. · El Abra
· Tequendama
· Piedras
del Tunjo
· Checua
· Meer van Herrera
Herreraperiode 800 v. Chr. - 800
Muisca 800 - 1537
Spaanse verovering van de Muisca 1537 - 1539
Koloniale tijd 1539 - 1810
Colombia 1810 -

De geschiedenis van de Muisca bestrijkt een periode tijdens de Europese middeleeuwen en vroege zestiende eeuw; van ongeveer 800 tot 1537. De Muisca vormden een van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's. De geschiedenis van de Inca's, Maya's en Azteken is uitgebreid gedocumenteerd en beschreven, waar de Muisca relatief weinig historische aandacht hebben gekregen.

Gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw, bood meer en breder onderzoek naar de beschaving op de Altiplano Cundiboyacense; het centrale hoogplateau in de oostelijke keten van de Andes in Colombia, inzicht in de leefwijze, zelfvoorzienende economie, bloeiende handel, relatief weinig conflicten met naburige gemeenschappen, rijke landbouw, keuken, religie, mythologie, astronomie en kalender en vooral de naamgever van het "Volk van het Zout" (Spaans: Pueblo de la Sal); de winning van en handel in steenzout, gewonnen in de vallei van Zipaquirá-Nemocón en Tausa. De Muisca werden echter bekend vanwege de bewerking en gedetailleerde kunst in een edelmetaal dat nauwelijks voorkomt op de Altiplano: goud. De Muisca gebruikten voornamelijk legeringen hiervan met koper en zilver, dat tumbaga (geel goud) genoemd wordt.

Op het moment van eerste contact en verovering, in het voorjaar van 1537, bewoonden tussen 300.000 en twee miljoen Muisca een gebied van ongeveer 25.000 km²; gelegen in de hedendaagse departementen Cundinamarca, Boyacá en een klein deel van Santander. De valleien en heuvels van de Andes, van de mensen; Muisca of Muysca betekent zowel "mens" als "mensen", was georganiseerd in een losse "confederatie". Het zuidelijke deel van de Altiplano; de Savanne van Bogotá, werd geleid door de zipa, het centrale en noordwestelijke deel door de zaque en de noordoostelijke vallei van Sogamoso-Duitama werd beheerd door de religieuze iraca in de Stad van de Zon; Sugamuxi en de tundama in Tundama.

De verovering door de Spanjaarden nam relatief weinig jaren in beslag. De wapenuitrusting van de Europeanen was veruit superieur aan de lichte speren, stokken en giftige pijlen van de inheemse volkeren. Enkele dodelijke epidemieën veroorzaakten de grootste neergang in de Muiscageschiedenis; in de eerste honderd jaar stierf rond de tachtig procent van de Muisca.

Vergeleken met de Azteken, Maya's en Inca's zijn de Muisca als vierde grote beschaving in de Amerika's onbekend, mede door het gebrek aan stenen architectuur als Tenochtitlan, Chichen Itza, Tikal, Copán en Machu Picchu. De bekendheid werd vooral gevormd vanwege de fijne goudbewerking en de winning van zout, een taak die exclusief de vrouwen uit de Muiscasamenleving beoefenden.

Kennis van de geschiedenis van de Muisca komt uit primaire bron van Gonzalo Jiménez de Quesada en vroege secundaire bronnen van Pedro Simón, Juan de Castellanos en later Lucas Fernández de Piedrahita. Modern archeologisch, antropologisch en astronomisch onderzoek vond plaats door Carl Henrik Langebaek, Javier Ocampo López, Jorge Gamboa Mendoza, Manuel Izquierdo Peña, Marianne Cardale de Schrimpff, Ana María Groot de Machecha, Thomas van der Hammen en anderen.

Etymologie

Het woord "Muisca" betekent in de taal van het volk "mens of persoon". Aangezien het Muysccubun; de Chibchataal van de Muisca, die "taal van de mensen" betekent, geen onderscheid kent tussen enkelvoud en meervoud, betekent het woord ook "mensen, volk of personen".[1] Het in de Spaanse taal gebruikte "muiscas" is daarmee een hispanisme. De in het Engels gebruikelijke benaming "Muisca people" is zodoende een tautologie.

Geografie

De Muisca bewoonden een hoogplateau en aangrenzende valleien in de oostelijke keten van de Colombiaanse Andes. Deze Altiplano Cundiboyacense (Spaans voor "hoogplateau van Cundinamarca en Boyacá") is een gebied dat gekenmerkt wordt door door het jaar heen vrij constant klimaat en een altijdgroene vegetatie herbergt. De Altiplano strekt zich uit van de Sumapaz páramo in het zuidwesten tot de Chicamochakloof in het noordoosten en wordt omringd door hogere bergen van de oostelijke keten alsmede valleien die rivieren in de geologische tijd hebben uitgesneden. De vallei ten oosten van de hoogvlakte wordt de Tenzavallei genoemd, een gebied met een milder klimaat dat ook door leden van het Muiscavolk bewoond werd. Het koele klimaat, de regelmatige regenval met nattere periodes in het voor- en najaar, en de hoogteverschillen in het gebied vormden een gunstig uitgangspunt voor de landbouw, waar de Muisca in excelleerden.

Belangrijke watermassa's op de Altiplano zijn en waren de verscheidene meren en moerassen, waaronder het meer van Fúquene, het meer van Herrera, het meer van Iguaque en het meer van Guatavita. De meren speelden een belangrijke rol in de religie van de Muisca. De Bogotárivier was de hoofdader in het gebied en stroomt van noordoost naar zuidwest over de hoogvlakte. Andere rivieren die een bron van water en riviervis vormden, waren de Funzarivier en in het uiterste noordoosten van het gebied van de Muisca de Chicamocharivier en de Sogamosorivier. De watermassa's kenden hun oorsprong in het Humboldtmeer, een pleistoceen meer dat bestond tot ongeveer 30.000 jaar geleden. De hedendaagse Subaheuvels (Spaans: Cerros de Suba) vormden een eiland in dit Humboldtmeer, dat omgeven werd door hogere bergen. De moerassen in en rond Bogotá, in het Spaans gekend als humedales de Bogotá, zijn een overblijfsel van het Humboldtmeer.

De Altiplano Cundiboyacense wordt in het zuidwesten gekenmerkt door de Savanne van Bogotá (Spaans: Sabana de Bogotá), een vlak en vruchtbaar gebied met een gemiddelde hoogte van 2640 meter boven zeeniveau. De Savanne is geen klimatologische savanne, maar wordt zo genoemd vanwege het vlakke karakter.

Klimaat

Het klimaat van de Altiplano Cundiboyacense, gelegen op enkele graden noorderbreedte en met een gemiddelde hoogte van 2650 meter boven zeeniveau, is gedurende het jaar constant en gekenmerkt door microklimaten veroorzaakt door de topografie van de Andes. Bogotá kent een Cfb-klimaat, waar in de noordelijkste, westelijke en oostelijke lager gelegen valleien een milder klimaat heerst. Algemeen beschouwd is de variatie in neerslag verdeeld in twee drogere en twee nattere "seizoenen". April-mei en oktober-november zijn maanden met meer regenval. De gemiddelde temperatuur in de valleien is 14 graden Celsius met lagere waarden in de hoger gelegen delen. Het centrale deel van Colombia wordt beïnvloed door El Niño en vooral La Niña, die droogte en hevigere regenperiodes veroorzaken.

Klimatogrammen voor de topografische extremen en vier belangrijkste Muiscanederzettingen
Sjabloon:Klimatogram Sjabloon:Klimatogram
Sjabloon:Klimatogram Sjabloon:Klimatogram
Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg
Bestand:Altiplano Cundiboyacense (subdivisions).png
Sjabloon:Klimatogram Sjabloon:Klimatogram
Sjabloon:Klimatogram Sjabloon:Klimatogram
Sjabloon:Klimatogram Sjabloon:Klimatogram
De klimaten (Af-Cfb-Cwb) van de geografische (NW, NO, ZW and ZO) en topografische extremen en de vier belangrijkste nederzettingen van de Muiscaconfederatie
van zuidoost tot noordwest; Bacatá, Hunza, Sugamuxi en Tundama

Pre-Muisca geschiedenis

Prehistorie

Prehistorie van de Altiplano Cundiboyacense

Tijdens het late pleistoceen en het vroegste holoceen, was het klimaat van de Altiplano Cundiboyacense kouder dan vandaag; glaciaties in de zuidelijker gelegen Sumapaz en het bestaan van het ongeveer 4500 km² grote Humboldtmeer, vormden het toneel voor pleistocene megafauna; fossiele resten van Stegomastodon, Neochoerus, Odocoileus en Haplomastodon waringi.[2] Astrapotherium kende als habitat de rivier Magdalena, ten westen van de hoogvlakte.[3] Fossil remains of Megatherium en Mastodon zijn gevonden in Quipile, in voormalig Pancheterrein.[4] Het Humboldtmeer, dat de vlakke topografie van de Savanne van Bogotá bedekte, begon te verdwijnen rond 30.000 jaar geleden.[5]

De eerste menselijke bewoners bereikten de hoogvlakte in de Andes rond 12.500 geleden en vestigden zich in de overhangende rotsen van El Abra. In Tibitó, in het nabijgelegen Tocancipá werden vondsten van deze jager-verzamelaars gedateerd tot 11.500 jaar geleden.[6][7] Ook in Tequendama, een rotspartij ten westen van de kern van Soacha, zijn archeologische vondsten gedaan van vroege en langdurige bewoning, van 11.000 jaar geleden tot de verovering door de Spanjaarden in 1537.[8]

Lithische tijd

De stenen werktuigen, gevonden op verschillende locaties van de Altiplano, wijzen op een overgang van jager-verzamelaargemeenschappen naar een cultuur van permanente vestiging. Aguazuque en Checua zijn vindplaatsen in respectievelijk Soacha en Nemocón die deze overgang en de introductie van landbouw, begrafenisrituelen, domesticatie van cavia's en de ingebruikname van keramiek hebben blootgelegd.[9][10] Verscheidene gereedschappen dienden voor de ontbening van hertenvlees, dat de hoofdmoot van het eiwitrijke dieet vormde.[11]

Herreraperiode

Herreraperiode

De Herreraperiode wordt algemeen gedefinieerd van 800 vóór tot 800 na Christus.[12][13] Deze tijd werd gekenmerkt door het eerste keramiek, de vroege goudbewerking en de archeoastronomische plaats El Infiernito. De periode is genoemd naar het Herrerameer, waar vondsten voorafgaand aan deze periode en uit de Herreraperiode zijn gevonden.[14]

Menselijke tijdlijn van de Altiplano Cundiboyacense, Colombia
<timeline>

Preset = TimeHorizontal_AutoPlaceBars_UnitYear ImageSize = width:950 barincrement:20

PlotArea = left:20 right:62 bottom:20 top:0

Define $bold = fontsize:M shift:(7,-1)

Colors = 

id:canvas      value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:grid2       value:gray(0.88)
id:prehistory  value:rgb(0.5,1,0.2)
id:lithic      value:gray(0.8)
id:ceramic     value:rgb(0.95,0.9,0.6)
id:preceramic  value:gray(0.7)
id:hunter      value:rgb(0.91,0.87,0.8)
id:mummy       value:rgb(0.81,0.87,0.9)
id:bochica     value:rgb(0.9,0.7,0.8)
id:agriculture value:rgb(0.5,1,0)
id:herrera     value:rgb(0.9,0.8,0.3)
id:muisca      value:rgb(1,0.84,0)
id:colonial    value:gray(0)
id:empire      value:rgb(1,0,0)
id:colombia    value:rgb(0,0,1)
id:years       value:gray(0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

Period = from:-11500 till:2500 ScaleMajor = unit:year increment:1000 start:-10500 ScaleMinor = unit:year increment:100 start:800 gridcolor:grid2 AlignBars = justify

BarData= 

barset:agriculture
barset:ceramic
barset:muisca
bar:period

PlotData =

  1. set defaults
width:15 fontsize:M textcolor:black align:left anchor:from shift:(3,-5) 

barset:agriculture
from:-10544 till:-3000 color:hunter text:"Jager-verzamelaars" anchor:middle align:center width:48
from:-3000 till:1537 color:agriculture text:"Landbouw" anchor:middle align:center width:30

barset:ceramic
from:-10544 till:-750 color:preceramic text:"Preceramisch" anchor:middle align:center width:15
from:-750 till:1536 color:ceramic text:"Ceramisch" anchor:middle align:center width:30
from:-500 till:1537 color:mummy text:"Mummificatie" anchor:middle align:center width:15
from:-4400 till:-4340 color:bochica text:"Bochica" align:left width:25
from:1537 till:1539 color:colonial align:left width:120 

barset:muisca
from:-11500 till:-10500 color:prehistory text:"Prehistorie" align:left width:40
from:-10544 till:-800 color:lithic text:"Lithisch" align:left width:20
from:-800 till:800 color:herrera text:"Herrera" align:left width:30
from:800 till:2020 fontsize:L color:muisca text:"Muisca" align:left width:40
from:800 till:1537 fontsize:L color:muisca width:30
from:1536 till:1539 color:colonial text:"Verovering" align:left width:45
from:1538 till:1819 color:empire text:" Spaanse Rijk" align:left 
from:1819 till:2025 color:colombia text:" Colombia" align:left 
from:-2500 till:-2400 fontsize:S color:colonial text:" El Infiernito" align:left width:10
from:-10544 till:-10444 fontsize:S color:colonial text:" El Abra" align:left width:10
from:-9800 till:-9700 fontsize:S color:colonial text:" Tibitó" align:left width:10
from:-6500 till:-6400 fontsize:S color:colonial text:" Checua" align:left width:10
from:-1400 till:-1300 fontsize:S color:colonial text:" Meer van Herrera" align:left width:10
from:2016 till:2025 fontsize:S color:colonial text:" BD Bacatá" align:left width:10
from:-10000 till:-9900 fontsize:S color:colonial text:" Piedras del Tunjo" align:left width:10
from:-8500 till:-8400 fontsize:S color:colonial text:" Aguazuque" align:left width:10
from:-9100 till:-9000 fontsize:S color:colonial text:" Tequendama" align:left width:10

</timeline>

Bestand:Altiplano Cundiboyacense.png

Altiplano

Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg

Muiscaconfederatie

Bestand:Altiplano Cundiboyacense (subdivisions).png

Muisca

De Muisca bewoonden een gebied van ongeveer 25.000 km².[n 1][15] Het bevolkingsaantal aan het eind van hun geïsoleerde bestaan, bij de aankomst van de Spaanse conquistadores wordt geschat op tussen de 300.000 en twee miljoen mensen.[16]

Samenleving

De samenleving van de Muisca was, zeker voor middeleeuwse begrippen, egalitair.[17] Er was een bepaalde hiërarchie in de gemeenschap, met de leiders, priesters en guecha (krijgers) als belangrijkste vertegenwoordigers, maar de toegang tot grondstoffen en de architectuur vertoonde een samenleving die weinig verschillen kende.[18]

Taal

Muysccubun

De taal van de Muisca wordt, in de eigen taal, Muysccubun genoemd; "taal van de mensen".[19]. Deze vorm van Chibcha werd gesproken doorheen het hele gebied dat de Muisca bewoonden. In het noorden van het huidige departement Boyacá kende men een dialect, dat Duit genoemd wordt. Deze vorm van Muysccubun wijkt licht af van het standaard-Chibcha dat gesproken werd.[20] De taalgroep die heden ten dage Chibcha genoemd wordt, bestaat uit een variëteit aan talen die onderling weinig samenhang hebben; de Chibchataalgroep wordt verondersteld te behoren tot een gebied zich uitstrekkend van Nicaragua tot centraal-Colombia en is een losse indeling van op elkaar lijkende talen.

Economie

Economie van de Muisca

De economie van de Muisca was gestoeld op drie belangrijke pijlers; landbouw, de winning van zout en handel. De eerste Spaanse kronieken verhalen van een volk dat bestond uit uitstekende handelaren, meer dan dat het krijgers waren. Economisch gezien waren de Muisca zelfvoorzienend; in de basisbehoeften werd voorzien door de geavanceerde landbouw en luxeproducten als edelmetalen, veren en schelpdieren werden verkregen door middel van handel met naburige inheemse gemeenschappen.

Landbouw

Landbouw bij de Muisca

Landbouw was de voornaamste bron van inkomsten voor de Muisca en werd uitgevoerd op verhoogde terrassen. Er werd gebruikgemaakt van irrigatie en drainage om de hoogste kwaliteit van landbouw te bewerkstelligen. De vruchtbare bodems van met name de savanne van Bogotá in combinatie met de overvloedige regenval en het constante klimaat, maakte twee oogsten per jaar mogelijk. Ook de geografische ligging hielp mee een omvangrijk aanbod aan verschillende gewassen mogelijk te maken; door de klimatologische omstandigheden werden verscheidene gewassen verbouwd in de gunstigste klimaatzones. In de hoger gelegen gebieden werden vooral aardappelen en soorten wortels verbouwd en in de valleien op lagere hoogte vormden maïs en vruchten de hoofdmoot.

Mijnbouw

Mijnbouw door de Muisca

Naast de landbouw speelde de mijnbouw een belangrijke rol in het dagelijks leven van de Muisca, die "Het volk van zout" of "de zoutmensen" genoemd werden door de eerste Spaanse conquistadores. De zoutwinning concentreerde zich rond de fossiele voorkomens van steenzout waarbij de huidige gemeenten Zipaquirá, Nemocón en Tausa de belangrijkste gebieden vormden. Dit zout werd gewonnen uit lagen afgezet in het Krijt, toen het centrale deel van wat later Colombia is gaan heten, verbonden was met de proto-Caribische Zee. Zeespiegelschommelingen en het hete klimaat zorgden voor periodes van verdamping en afzetting van zoutlagen in de gebieden die tijdens het Neogeen werden opgeheven tot de huidige Andes.

Zout werd gewonnen door brokken steenzout op te lossen in water in keramische potten, verhit boven een vuur. De warmte verdampte het water uit deze zoutoplossingen waardoor zoutkristallen achterbleven. Dit proces was een taak exclusief uitgevoerd door de vrouwen uit de Muiscasamenleving. Het zout werd gebruikt voor het drogen van vis en vlees, in de keuken van de Muisca en als handelsproduct.

Naast zout waren ook de smaragden gewonnen door de Muisca in de wijde omtrek bekend. De naburige Muzo, die de westelijke gebieden van het huidige Boyacá en Cundinamarca bewoonden, bevonden zich in de rijkste smaragdgebieden die heden ten dage Colombia de nummer één producent van smaragden in de wereld maakt. Echter ook oostelijker, met name in de tegenwoordige gemeentes Chivor en Somondoco, werden smaragden gewonnen door de Muisca. Dit proces vond plaats door met stokken de halfedelstenen uit het gesteente te pulken, te wassen of door in sedimentaire gesteenten aanwezige smaragden te winnen. Smaragden waren vooral belangrijk als handelsmiddel en als offers aan de goden uit de religie van de Muisca.

Steenkool vormde een andere bron voor de Muisca en werd voornamelijk gebruikt om vuur mee te stoken of als grondstof voor de pigmenten die gebruikt werden voor de beschildering van kleding. Deze steenkool werd gemijnd uit formaties afgezet in het Eoceen.

Handel

Handel door de Muisca

De strategische ligging in het hart van de oostelijke Colombiaanse Andes maakte het mogelijk handel te drijven met verschillende andere inheemse volkeren, ten noorden, zuiden, westen en oosten. De Muisca waren gekend als uitstekende handelaren en hielden regelmatig marktdagen om hun producten te verhandelen met naburige gemeenschappen. De eerste Spaanse verhandelingen over de Muisca vertellen van markten die elke week; dat wil zeggen elke vier dagen, gehouden werden. Belangrijke marktnederzettingen waren Turmequé, Suesca, Zipaquirá, Somondoco, Bacatá en Tunja. Markten werden ook gehouden in Funza, Chocontá, Pacho en Tocancipá. De noordelijke nederzettingen Motavita, Soatá en Chitagoto vormden de belangrijkste basis voor de handel in cocabladeren, die door de Muisca geconsumeerd werden bij religieuze ceremonies. De psychoactieve plant yopó werd verhandeld met de inheemse volkeren in het oosten, afkomstig uit de Llanos Orientales.

Goud, het edelmetaal dat de Spaanse overheersers uiteindelijk naar Bacatá leidde, kwam nauwelijks voor in het gebied dat de Muisca bewoonden, maar werd verhandeld op markten in Sorocotá, gelegen aan de rivier de Suárez. Het goud werd geruild voor smaragden en andere waardevolle producten. Handelaren van de Muisca reisden tot aan La Tora, het huidige Barrancabermeja, om de waardevolle Caribische schelpen aan te kopen die werden gebruikt als offer en als decoratie.

Uniek voor de Muisca was het gebruik van geld; tunjuelo genoemd. Deze ronde muntstukken van goud waren onbedrukt en werden gebruikt als middel voor de handel.

Architectuur

Bestand:ParqueArqueológicoSogamoso.JPG
Bohíos van de Muisca (reconstructie)
Architectuur door de Muisca

Anders dan de andere drie geavanceerde pre-Columbiaanse beschavingen in de Amerika's; de Inca's, Maya's en Azteken, zijn er van de Muisca geen grote architectonische bouwwerken bewaard gebleven. De architectuur van de Muisca was meestal van hout en bestond uit cirkelvormige bouwwerken. Zowel de tempels als de huizen van de Muisca werden gebouwd door houten palen in een cirkel te plaatsen rondom een iets verhoogd platform. De daken waren van gedroogd plantaardig materiaal. De huizen van de Muisca werden bewoond door een familie en kenden geen afscheidingen waardoor één open ruimte overbleef. De nederzettingen waren klein en bestonden uit tien tot hooguit honderd van deze cirkelvormige huizen. Rondom de nederzetting werden palissades opgericht. De woning van de cacique bevond zich centraal in de nederzetting, meestal gelegen aan een klein plein.

Van de huizen en heiligdommen van de Muisca is door het gebruik van vooral hout en gedroogde materialen zeer weinig bewaard gebleven. Een reconstructie van de belangrijkste tempel van de Muisca is gebouwd in het archeologisch museum van Sogamoso door Eliécer Silva Celis, gebaseerd op studies van de vroege kronieken over de Muisca gecombineerd met archeologische vondsten. Andere tempels, bijvoorbeeld de Maantempel in Chía, zijn niet bewaard gebleven. Bovendien vernietigden de Spaanse overheersers de bestaande heiligdommen in de vroeg-koloniale periode en bouwden er katholieke kerken en kathedralen voor in de plaats. De Muisca bouwden, anders dan de Inca's, ook geen wegen. Handelsroutes werden uitgegraven in het losse zand of gevormd door kabelbruggen te spannen over de vele rivieren en kreken in het gebied.

Kunst en cultuur

Muiscakunst

Astronomie en kalender

Astronomie van de Muisca
Muiscakalender

Zoals ook andere precolumbiaanse beschavingen kenmerkten de Muisca zich door een gevorderde kennis van de hemellichamen. Op verscheidene strategische locaties op de Altiplano werden tempels gebouwd ter ere van de belangrijkste goden van de Muisca; de zonnegod Sué en zijn echtgenote, de maangodin Chía. De belangrijkste tempels waren aldus die van Sugamuxi, de stad van de Zon, en Chía, de stad van de Maan. Ook buiten deze gebieden werden astronomische bouwwerken geplaatst, met als bekendste nog bestaande vertegenwoordiger El Infiernito. Deze plek, die door de Spaanse koloniserende macht "de kleine hel" genoemd werd, bestaat uit rijen opgerichte menhirs die tijdens de zonnewendes van juni en december een lijnrechte schaduw werpen. El Infiernito, net buiten Villa de Leyva, is een van de weinige tastbare overblijfselen van de astronomische kennis van de Muisca.

De geavanceerde astronomische kennis van de Muisca is ook vertegenwoordigd in hun kalender. Deze lunisolaire kalender kende een complexe rekening naar gelang de stand van de Zon en vooral de Maan. De kalender werd gevormd door drie verschillende typen jaren; het "rurale jaar" (Spaans: año rural) dat twaalf of dertien maanden kende, het "gewone jaar" (Spaans: año común of in Muysccubun zocam) gekenmerkt door het "perfecte" aantal van twintig maanden en het "heilige jaar", bestaande uit 37 maanden.[21][22][23]

Elke maand bestond uit dertig dagen en de weken werden onderverdeeld in vier dagen elk. De Colombiaanse antropoloog publiceerde in 2009 zijn afstudeeronderzoek over deze kalender en concludeerde dat deze unieke combinatie van maanden het resultaat was van de verschillende maanstanden. De synodische maand wijkt licht af van de siderische maand, een feit dat de Muisca met deze complexe kalender trachtten te beschrijven.

Volgens de legende zou Bochica de Muisca hebben geleerd om te weven, pottenbakken en landbouwbedrijven. De komst van Bochica, beschreven door Pedro Simón op 14.800 maanden ervoor, zou 20 Bxogonoa of 2000 heilige jaren van 37 maanden, geleden plaatsgevonden hebben.[24] In de Gregoriaanse kalender is dat 6166,7 jaar.

Religie en mythologie

Religie van de Muisca
Belangrijke heiligdommen van de Muisca
Natuur
Bestand:Guatavita desde el cielo.jpg
 Meer van Guatavita Sesquilé
Cundinamarca
Bestand:Laguna de Tota en boyacá.JPG
 Meer van Tota Tota
Boyacá
Bestand:Panoramique iguaque 2011.jpg
 Meer van Iguaque Sesquilé
Boyacá
Bestand:Laguna de suesca 02.JPG
 Meer van Suesca Suesca
Cundinamarca
Bestand:LAGUNADEFUQUENE.JPG
 Meer van Fúquene Fúquene
Cundinamarca
Bestand:Lagunas de Siecha.jpg
 Meren van Siecha Guasca
Cundinamarca
Bestand:Salto de Tequendama 1.jpeg
 [[Watervallen van
Tequendama]] 		San Antonio
del Tequendama
Cundinamarca
Cultuur
Bestand:Villa de Leyva el infiernito.jpg
 El Infiernito Villa de Leyva
Boyacá
Bestand:Chía Bogotá May 2016.jpg
 Maantempel Chía
Cundinamarca
Bestand:Templo del sol.jpg
 Zonnetempel Sogamoso
Boyacá
Bestand:Cojines del Zaque. Vista actual (2015).JPG
 Cojines del Zaque Tunja
Boyacá
Bestand:Goranchacha El hijo del Sol.jpg
 Tempel van Goranchacha Tunja
Boyacá
Bestand:HUNZAHUA.jpg
 Bron van Hunzahúa Tunja
Boyacá

De religie van de Muisca werd gekenmerkt door een relatief klein aantal goden en godinnen die elk een bepaalde natuurwetenschappelijke moderne verklaring hebben. De belangrijkste goden voor de Muisca waren Sué, de god van de Zon, en Chía, de godin van de Maan, die in de religie van de Muisca de echtgenoot was van Sué. Beide goden kenden hun oorsprong in Chimingagua, de oppergod en Schepper van het heelal. Andere belangrijke goden waren Bachué, de moedergodin van alle mensen, vergelijkbaar met de Griekse Gaia, Chibchacum, de god van donder, regen en bliksem, en de wijze Bochica; de boodschapper vergelijkbaar met de Griekse Hermes. Verdere goden en godinnen waren Huitaca, de rebellerende godin van de kunsten (met name dans en muziek), Nencatacoa, de "Bacchus" van de Muisca; god van de bouw, wevers en kunstenaars en festiviteiten, Cuchavira, de regenbooggod, en Chaquén, de god van sport en vruchtbaarheid, licht vergelijkbaar met de Romeinse god Mars. Mindere goden waren Chibafruime, de god van de oorlogsvoering, en de equivalent van de Duivel; Guahaioque, verantwoordelijk voor het liegen, stelen en de dood.

De belangrijkste mythologische figuren waren Thomagata, Pacanchique, Goranchacha en Idacansás.

Oorlogsvoering

Oorlogsvoering van de Muisca
Historische veldslagen
Slag bij Pasca 1470 zipa Meicuchuca
cacique Sutagao
Slag bij Chocontá 1490 zipa Saguamanchica
zaque Michuá
Slag bij Tocarema 20 aug
1538 		zipa Sagipa & conquistadores
Panche

Hoewel de Muisca ook bij de Spanjaarden bekendstonden als een volk van handelaars, niet van krijgers (muchas hipas, no minas), kende de samenleving een klasse van krijgers die het terrein aan de buitengrenzen beschermde en strijd voerde. In de laatste decennia van de Muiscaconfederatie zijn slechts twee veldslagen beschreven; de Slag bij Chocontá ongeveer in 1490 en de Slag bij Pasca rond de twintig jaar eerder.

De Slag bij Tocarema was een veldslag tijdens de Spaanse verovering, toen naar schrijven vijftig Spaanse soldaten een alliantie met 15.000 guecha van zipa Sagipa de Panche in Cachipay versloegen en onderwierpen.

Muiscaconfederatie

Muiscaconfederatie
Muiscaconfederatie
Bestand:Colombia - Boyaca - Tunja.svg

Hunza
Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg
Bestand:Colombia - Boyaca - Duitama.svg

Tundama
Bestand:Sabana de Bogota.png

Bacatá
Bestand:Colombia - Boyaca - Sogamoso.svg

Sugamuxi

De naam Muiscaconfederatie wordt gegeven aan een los verband van verschillende leiders over de valleien van de Altiplano. Er was bij de Muisca geen sprake van een centraal bestuur of monarchie, de leiders van kleine gemeenschappen waren verenigd in zipazgos; terrein van de zipa, zacazgos; gebied geleid door de zaque, verscheidene caciques, de tundama in de gelijknamige nederzetting en de religieuze iraca in Suamox of Sugamuxi.

De hiërarchie van de samenleving werd geleid door de drie belangrijkste groepen; de caciques en hogere rangen (zipa en zaque), de priesters (xeques) en de krijgers guecha's.

Vroege Spaanse bronnen die spreken van tributos; betalingen, van de ene aan de andere cacique zijn in de moderne tijd toegeschreven aan een verkeerde interpretatie van de taal en Spaans-historische voorkeuren.

De handel was levendig binnen de Muiscaconfederatie, wat zich vertaalde in zeer regelmatige marktdagen die elke week plaatsvonden. Binnen de Muiscakalender was zo'n week vier dagen. Grotere festijnen met bijbehorende gespecialiseerde markten leidden tot de handel met verder gelegen inheemse volkeren die waardevolle producten als papegaaienveren, zeeschelpen, goud en de psychedelische middelen gebruikt door sjamanen: yopó, coca en ayahuasca.

Muiscaleiders

Door het ontbreken van een schrift is de geschiedenis van Muiscaleiders slechts deels bekend. De vroege Spaanse literatuur, met name door Pedro Simón, Juan de Castellanos en conquistador Gonzalo Jiménez de Quesada, beschrijft leiders teruggaand tot ongeveer 1450. Eerdere leiders zijn vaak bekend als mythologische figuren die ook zaque of cacique geweest zouden zijn.

De leiders van de Muiscagemeenschappen woonden midden in de nederzetting met voor hun bohío een open terrein. De ronde woningen van klei en houten palen en een rieten kegelvormig dak werden versierd met scalpen, schelpen, tunjos, beschilderde katoenen doeken en smaragden. De verschillen met de normale bevolking waren klein; meer versieringen, leiders werden gemummificeerd en de vloer bestond soms uit keramiek, waar de rest van de bevolking een ondergrond van as, stro en zand gebruikten.

Zaque van Hunza
zaque - Hunza
Bestand:AQUIMINZAQUE.jpg
 Aquiminzaque 1537 - 1540
Bestand:QUEMUENCHATOCHA.jpg
 Quemuenchatocha 1490 - 1537
Bestand:Minchua.jpg
 Michuá 1470 - 1490
Bestand:HUNZAHUA.jpg
 Hunzahúa ~1450 - 1470

Hunza was de centrale nederzetting in de Muiscaconfederatie, gelegen hoog in de Altiplano en tegenwoordig bekend als de hoofdstad van het departement Boyacá; Tunja. Het gebied geleid door de zaque gevestigd in deze plaats, strekte zich uit van de vallei van Chiquinquirá in het noordwesten, grenzend aan de Muzo tot de Tenzavallei in het zuidoosten waar in de lager gelegen delen de Achagua huisden.

Aquiminzaque

Aquiminzaque was de laatste zaque van de Muiscaconfederatie die onder Spaans gezag de leiding had van augustus 1537, toen zijn neef Quemuenchatocha door de Spanjaarden werd gevangen en gedood, tot de stichting van Tunja, twee jaar later. Aquiminzaque werd in de eerste maanden van 1540 onthoofd door de Spaanse troepen onder leiding van Hernán Pérez de Quesada, de jongere broer van Gonzalo.[25][26]

Quemuenchatocha

De leiding onder Quemuenchatocha duurde van 1490 tot 1537. De grote lelijke man met kromme neus werd door de Spaanse conquistadores gevonden in zijn eigen huis en gevangengezet om de kostbaarheden die Quemuenchatocha verstopt zou hebben voor de Spanjaarden vrij te geven. Legendarisch is de Cerro de la Horca ("Galgenheuvel"), zo genoemd door de Spaanse overheersers, vanwege de vele opgehangen krijgers door Quemuenchatocha. Hij stierf in Ramiriquí, eind 1537.[27]

Michuá

Michuá was de tweede beschreven zaque van Hunza die zijn volk leidde van ongeveer 1470 tot 1490 en enkele nederzettingen verloor aan de zipa in 1490 in de Slag bij Chocontá, waarbij Michuá sneuvelde.[26][28]

Hunzahúa

De nederzetting Hunza werd genoemd naar Hunzahúa, die vanaf rond 1450 de leiding had over de valleien van de Altiplano zaque was tot zijn dood in 1470.[26][29]

Zipa van Bacatá
zipa - Bacatá
Bestand:4 Zaquesazipa.jpg
 Sagipa 1537 - 1539
Bestand:TISQUESUSA1.jpg
 Tisquesusa 1514 - 1537
Bestand:Nemequene.jpg
 Nemequene 1490 - 1514
Bestand:Saguamachica2.jpg
 Saguamanchica 1470 - 1490
Bestand:1Meicuchuca.JPG
 Meicuchuca ~1450 - 1470

Het gebied dat de zipa van Bacatá onder controle had, strekte zich uit van de oostelijke valleien rond Ubalá tot het grensgebied met de Sutagao in het zuiden, de Panche in het zuidwesten en westen en de Muzo in het noordwesten. Het grensgebied van Cundinamarca in het zuidwesten en Boyacá in het noordoosten vormde de scheidslijn met de zaque, dat betwist werd en door de zipa overwonnen in de Slag bij Chocontá (rond 1490). De Sutagao werden onderdeel van het zipazgo in de Slag bij Pasca in 1470.

Sagipa

Sagipa was de laatste zipa van Bacatá, onder Spaanse overheersing. Hij volgde zijn broer op in wiens leger Sagpia, ook Saquesazipa genoemd, leider was. Dit was tegen de gebruikelijke erfopvolging van de Muisca, waar de oudste zoon van de oudste zus van de leiders de opvolger zou worden.

Sagipa bood verzet tegen de Spanjaarden maar bekeerde toch tot het katholicisme. De Spaanse kolonisten eisten steeds meer kostbaarheden van Sagipa en toen hij deze niet overdroeg, werd hij met ijzeren staven gemarteld. Sagipa overleefde het brute geweld niet.

Tisquesusa

Tisquesusa was de belangrijkste leider van de Muisca en de eerste wiens terrein door de Spanjaarden veroverd werd. Hij verschanste zich in Cajicá. Bacatá en uiteindelijk in Facatativá, waar hij aan de gevolgen van een Spaanse dolkstoot de dood vond. De soldaat wist niet dat hij de leider van de Muisca had doodgestoken, en de zus van Tisquesusa, Usaca nam de leiding over vanuit Usaquén. Zij werd echter snel verslagen door de Spanjaarden, wat de latere stichting van Bogotá mogelijk maakte.

Nemequene

Nemequene regeerde van ongeveer 1490 tot 1514 en werd bekend door het instellen van een sociale en morele code, die ervoor moest zorgen dat zijn bevolking gehoorzaam was aan zijn gezag. De straffen op overspel, incest en lafheid in het gevecht waren bruut.

Saguamanchica

Saguamanchica is vooral bekend geworden voor de twee veldslagen die tijdens zijn bestuur plaatsvonden; in het begin bij Pasca en aan het eind in Chocontá, waar zowel hij als zijn tegenstander Michuá de dood vonden.

Meicuchuca

De mythe van Meicuchuca verhaalt over de polygame leider die tot driehonderd vrouwen zou hebben. Daar zijn belangrijkste vrouw zich bedrogen voelde over de vele affaires met andere Muiscavrouwen, vroeg ze een priester om Meicuchuca te straffen. Na gebeden van de xeque werd de minnares van Meicuchuca tijdens het baden veranderd in een enorme slang en verdween in de Tequendamawatervallen.

Overige caciques
iraca, Tundama
Tundama Tundama ? - 1539 Duitama
Boyacá
Sugamuxi iraca ? - 1537 Sogamoso
Boyacá
Nompanim iraca ? - ? Sogamoso
Boyacá

De meest genoemde leiders in de literatuur waren de zaque en zipa, met als noordoostelijke leiders de iraca die de Irakavallei bestuurde en de tundama uit de gelijknamige nederzetting. Andere belangrijke caciques kwamen uit Guatavita, Chiquinquirá, Ubaque, Chía, Zipaquirá, Vélez en Tenza.

Muisca in verhouding tot de Azteken, Maya's en Inca's

Ten tijde van de Spaanse veroveringsexpedities tussen 1518 en 1540, bewoonden de Muisca veruit het kleinste gebied van de vier grote pre-Columbiaanse beschavingen; de 25.000 km² viel in het niets bij het Incarijk van 100 maal zo groot of de Mexicaanse beschavingen van de Azteken en Maya's. De Inca's en Azteken waren rijken met een centrale administratie, waar de Maya's een rijk in verval belichaamden. De Muisca waren stabiel en kenden alleen en langdurig conflict met hun westerburen; de Panche.

De Azteken en Inca's hadden hun hoofdkwartier op hoogvlaktes, iets wat ook de Muisca kenmerkte; de vruchtbare meerbodems en het constante gunstige klimaat van de Savanne van Bogotá maakten de verspreiding van landbouw en zelfvoorzienende economie mogelijk. De expeditie van de conquistadores van de kust naar het binnenland was de zwaarste van de vier grote veroveringen in de Amerika's; meer dan tachtig procent van de soldaten overleefde de barre tocht van Santa Marta door de jaguarrijke jungle van César en slingerend door Santander naar de koelere hoogvlakte van de Andes niet.

De vier grote pre-Columbiaanse beschavingen
Azteken Maya's Muisca Inca's Noten
Kaart
Bestand:Aztec Empire c 1519.png
Bestand:Maya civilization location map-blank.svg
Bestand:Mapa del Territorio Muisca.svg
Oppervlakte (km²) 304.325 ~300.000 max. 25.000 >2.000.000 [n 2]
"Hoofdstad" Tenochtitlan none Bacatá Cusco [n 3]
Tegenwoordige naam Mexico-Stad geen Bogotá Cuzco
Breedte (N/Z) 19°26′06″ N 20°40′59″ N 04°35′53″ N 13°31′30″ Z [n 4]
Lengte (W) 99°07′53″ 88°34′07″ 74°04′34″ 71°58′20″ [n 5]
Kustgrens Bestand:Yes check.svg Bestand:Yes check.svg Bestand:Crystal button cancel.svg Bestand:Yes check.svg
Centraal bestuur Bestand:Yes check.svg Bestand:Crystal button cancel.svg Bestand:Crystal button cancel.svg Bestand:Yes check.svg
Stenen architectuur Bestand:Yes check.svg Bestand:Yes check.svg Bestand:Crystal button cancel.svg Bestand:Yes check.svg
Schrift Bestand:Yes check.svg Bestand:Yes check.svg Bestand:Crystal button cancel.svg Bestand:Yes check.svg
Eerste Europese contact 1519 1502 1537 1528
Begin van de verovering 1519 1524 1537 1532 [n 6]
Eind van de verovering 1521 1679 1540 1572 [n 7]
Belangrijkste leider Moctezuma II Tisquesusa Atahualpa [n 8]
Belangrijkste conquistador Hernán
Cortés 		Francisco
de Montejo 		Gonzalo Jiménez
de Quesada 		Francisco
Pizarro
Geboortejaar 1485 1479 1496 1471 [n 9]
Jaar van sterfte 1547 1553 1579 1541 [n 10]

Spaanse verovering

Bestand:Conquest of Colombia.png
De expedities van De Quesada's (1536-1540) in groen
Traject niet helemaal correct; ging langs de noord en zuidoostkant van de driehoekige Sierra Nevada
Spaanse verovering van de Muisca

De eerste ontdekking van de kustlijn van het hedendaagse Colombia werd niet gedaan door Columbus, naar wie het land genoemd is, maar door Alonso de Ojeda met Juan de la Cosa, de cartograaf die eerder Columbus vergezelde op zijn eerste reizen. In 1509 lukte het De Ojeda een tweede expeditie te starten na zeven jaar afwezigheid na zijn door geldschieters als mislukt omschreven eerste reis. Tijdens deze tocht verkenden de conquistadores de noordkust van Colombia, aan de Caribische Zee. Het duurde tot 1525 eer de oudste nog bestaande belangrijke stad (Turbaco was eerder) gesticht werd; Santa Marta. Rodrigo de Bastidas vestigde in dit voormalige Taironaterrein de stad aan de voet van de gelijknamige bergketen.

Verhalen over het mythische goudland El Dorado deden aan de Caribische kust in de jaren dertig van de 16e eeuw de ronde. Een land dat diep in de Andes verborgen zou moeten liggen en waar de zipa zich opgedoft met goudstof in het ijskoude Meer van Guatavita zou springen. Zoveel goud, smaragden en andere voor de Spanjaarden waardevolle grondstoffen leidden tot de vorming van een queeste naar El Dorado.

De broers Gonzalo Jiménez en Hernán Pérez de Quesada vertrokken vanuit Santa Marta op 6 april 1536 met ruim negenhonderd man, tachtig paarden en verscheidene schepen richting het binnenland van het latere Colombia. De expeditie werd eerst opgesplitst in een deel over land, geleid door de broers De Quesada, en een troep stroomopwaarts over de grootste rivier van Colombia; de Magdalena. De varende missie faalde snel door ziektes, krokodillen en de inheemse volkeren langs de rivier en keerde deels terug naar Santa Marta en voegde zich anderzijds bij de troepen over land.

Deze conquistadores hadden het niet makkelijker; de verstikkende jungles met hevige regenval, ziektes, muggen, spinnen, krokodillen, tapirs en de gevreesde tigre; de jaguar, eisten hun tol. De kronieken van Gonzalo Jiménez de Quesada verhalen van slapende soldaten in geïmproviseerde hangmatten die letterlijk overdonderd werden door de nocturne roofdieren tijdens duistere onweersnachten.

Het afleggen van trajecten van enkele honderden kilometers nam maanden in beslag, waar met machetes paden gehakt werden breed genoeg om de onhandige paarden in de tropische hitte door te laten. Als slaaf gemaakte inheemsen langs de route, die andere Chibchatalen dan Muysccubun spraken, werden ingezet als tolk en om te onderhandelen met lokale inheemse groepen.

Naarmate de expeditie dichter bij de Altiplano kwam, werd de behandeling door de lokale bevolking minder opstandig. De eerste ontmoeting met Muisca vond plaats in Chipatá, langs de rivier de Suárez, in het tegenwoordige zuidwesten van Santander. In maart 1537, elf maanden na het vertrek uit Santa Marta, had de Spaanse delegatie de Muiscaconfederatie bereikt.

Gedurende maart en april trok de sterk gereduceerde troepenmacht onder leiding van Gonzalo de Quesada door Boyacá en het noorden van Cundinamarca om de Savanne van Bogotá te bereiken uitzicht hebbend op het uitgestrekte landbouwgebied. Op twintig april werd zipa Tisquesusa verjaagd naar de heuvels van Facatativá en troffen de Spaanse troepen een verlaten Bacatá (het huidige Funza).

De Spanjaarden rustten en vestigden zich hier in eerste instantie en trokken verder in verschillende richtingen. Hernán Pérez de Quesada trok noordwaarts terug over dezelfde route en stichtte Sutatausa, terwijl zijn broer oostwaarts de Tenzavallei met de rijkdommen van Chivor en Somondoco doorkruiste. Beide expedities ontmoetten elkaar om in Tunja, toenmalig Hunza, de zaque in zijn huis te verslaan.

In de eerste dagen van september 1537 trokken de troepen verder naar de Stad van de Zon Sugamuxi waar soldaten van de expeditie de belangrijkste religieuze plaats van de Muisca; de Zonnetempel in brand staken.

De troepen keerden terug naar de Savanne van Bogotá en richtten een kampement op in Bosa. Vanuit hier werden verdere expedities georganiseerd. Op zes augustus 1538 werd Santa Fe de Bogotá gesticht, genoemd naar Bacatá, de Muiscanaam voor de savanne.

Koloniale periode

Bestand:Demomex-1518-1623.png
Bevolkingsgrafiek van de oorspronkelijke bevolking van Centraal-Mexico in de eerste eeuw na de Europese ontdekking
97% van de Mexica stierf in de eerste ruim honderd jaar (1518-1623)
Jaren Epidemie
1537 Provincie Tunja: ~250,000 ges. inw.
1558< geen gegevens
1558-60 pokken, mazelen
1568-69 influenza
1587-90 influenza (of tyfus)
1607 pokken
1617-18 mazelen (na voedseltekorten)
1621 pokken
1633 tyfus
1636 Provincie Tunja: ~50,000 ges. inw.
-80%

Zoals in heel Latijns-Amerika vormde de vroege koloniale periode een kaalslag voor de oorspronkelijke bevolking, hoofdzakelijk door Europese epidemieën die de Spaanse veroveraars met zich meedroegen. Geschat wordt dat tussen de zestig en tachtig procent van de oorspronkelijke Muisca stierven aan ziektes als pokken, mazelen, griep en tyfus.

Bijzonder is de mazelenepidemie van 1617-18. De economie en landbouw van de Muisca was zelfvoorzienend en gericht op handel; voedseltekorten zijn in pathologisch onderzoek niet aangetroffen. De Spanjaarden introduceerden snel gewassen van de Oude Wereld als graan, gerst en later koffie, wat de voorheen succesvolle inheemse landbouw verstoorde.

Religieus gezien was de verovering vrij eenvoudig; de laatst beschreven openbare Muiscareligieuze plechtigheid vond plaats eind december rond de zonnewende van 1563 in Ubaque. De makkelijk af te breken kleine tempels werden vervangen door stenen kerken en kathedralen.

Hedendaagse Muisca

Vandaag de dag bewonen afstammelingen van de originele Muisca verscheidene gemeenten rondom Bogotá, alsmede de westelijke delen (localidades) van de hoofdstad; Chía, Cota, Bosa, Suba, Usaquén. Het Muysccubun wordt sinds de late achttiende eeuw als uitgestorven beschouwd. Een school in Cota geeft lessen in de originele taal, die ook linguïstisch onderzoek aan de vele universiteiten in Bogotá opleverde.

Genoemd naar Muisca

Lijst van Muiscatoponiemen
Lijst van flora en fauna genoemd naar de Muisca

Zie ook

Sjabloon:Link Portaal:Colombia

Referenties

Bronnen, noten en/of referenties

Noten

  1. º Een waarde van 47.000 km², "zo groot als Zwitserland", wordt gegeven in de literatuur; deze waarde is de gezamenlijke oppervlakte van Boyacá en Cundinamarca, waar ook andere inheemse volken anders dan de Muisca woonden
  2. º Bij verovering, voor de Maya's de grootste verspreiding
  3. º Voor de Muisca de belangrijkste "hoofdstad"
  4. º Breedtegraad van de hoofdstad; Chichen Itza voor de Maya's
  5. º Lengtegraad van de hoofdstad; Chichen Itza voor de Maya's
  6. º Jaar van verovering van de hoofdstad; voor de Maya's de belangrijkste eerste veroveringen
  7. º Algemeen geaccepteerd laatste jaar
  8. º Ten tijde van verovering hoofdstad
  9. º Per eerstgenoemd jaar uit de literatuur
  10. º Per laatstgenoemd jaar uit de literatuur
rel=nofollow

Bibliografie

Pre-Colombiaanse auteurs

Latere publicaties over de geschiedenis van de Muisca

Prehistorie
  • Cooke, Richard, Human settlement of Central America and northernmost South America (14,000-8000 BP) (en). Pergamon, 1998, p. 177-190
  • Hammen, Thomas van der, Isótopos estables y dieta del hombre prehistórico en la sabana de Bogotá - Stable isotopes and diet of the prehistoric man on the Bogotá savanna (es), Bogotá, Colombia, 1990, p. 3-10
  • Torres, Vladimir, An environmental reconstruction of the sediment infill of the Bogotá basin (Colombia) during the last 3 million years from abiotic and biotic proxies (en). Elsevier, 2005, p. 127-148
Muysccubun
Samenleving
  • Correa, François, El imperio muisca: invención de la historia y colonialidad del poder - The Muisca empire: invention of history and power colonialisation (es). Universidad La Javeriana, 2005, p. 201-226
  • Langebaek Rueda, Carl Henrik, La élite no siempre piensa lo mismo - The elite does not always think the same (es). Universidad La Javeriana, 2005a, p. 180–199
  • Langebaek Rueda, Carl Henrik, Fiestas y caciques muiscas en el Infiernito, Colombia: un análisis de la relación entre festejos y organización política - Festivities and Muisca caciques in El Infiernito, Colombia: an analysis of the relation between celebrations and political organisation (es). PUCP, 2005b, p. 281–295
  • Segura Calderón, Adriana María, Reconstrucción de la memoria histórica del territorio muisca de Cota (M.A.) (es). Universidad Pedagógica Nacional, Bogotá, Colombia, 2014, p. 1-146
Kunst, cultuur, mythologie en religie
Architectuur
  • Henderson, Hope, Muisca settlement organization and chiefly authority at Suta, Valle de Leyva, Colombia: A critical appraisal of native concepts of house for studies of complex societies (en). Elsevier, 2005, p. 148–178
Astronomie en kalender
Keuken
Kunst
Mummificatie
  • Martínez Martín, Abel Fernando, Sobre la momificación y los cuerpos momificados de los muiscas - On mummification and the mummified bodies of the Muisca (es), 2012, p. 61-80
  • Martínez Martín, Abel Fernando, Bio-anthropology and paleopathology of the SO10-IX Muisca mummy from Sátivanorte, Boyacá, Colombia (en). Universidad del Valle, 2010, p. 112-120
Muziek
Mythologie en religie
  • Ocampo López, Javier, Mitos y leyendas indígenas de Colombia - Indigenous myths and legends of Colombia (es). Plaza & Janes Editores Colombia S.A., Bogotá, Colombia, 2013, p. 1-219
  • Ocampo López, Javier, Grandes culturas indígenas de América - Great indigenous cultures of the Americas (es). Plaza & Janes Editores Colombia S.A., Bogotá, Colombia, 2007, p. 1–238
Economie
Landbouw
  • Daza, Blanca Ysabel, Historia del proceso de mestizaje alimentario entre Colombia y España - History of the integration process of foods between Colombia and Spain (PhD) (es). Universitat de Barcelona, Barcelona, Spain, 2013. Opgehaald op 2016-07-08, p. 1-494
De rol van zout
  • Groot de Mahecha, Ana María, Sal y poder en el altiplano de Bogotá, 1537-1640 (es). [niversidad Nacional de Colombia]], 2014 (2008), p. 1-174
Goudbewerking
  • Langebaek Rueda, Carl Henrik, Heterogeneidad vs. homogeneidad en la arqueología colombiana: una nota crítica y el ejemplo de la orfebrería - Heterogeneity vs. homogeneity in the Colombian achaeology: a critical note and the example of the metallurgy (es), 1995a, p. 3-36
Handel
  • Francis, John Michael, "Muchas hipas, no minas" The Muiscas, a merchant society: Spanish misconceptions and demographic change (M.A.) (en). University of Alberta, 1993. Opgehaald op 2016-07-08, p. 1-118
Koloniale geschiedenis
  • Langebaek Rueda, Carl Henrik, De cómo convertir a los indios y de porqué no lo han sido. Juan de Varcarcel y la idolatría en el altiplano cundiboyacense a finales del siglo XVII - How to convert the indians and why they didn't. Juan de Varcarcel and the idolatry on the Altiplano Cundiboyacense at the end of the 17th century (es). Universidad de los Andes, 1995b, p. 187-234

Naburige inheemse volkeren

Guayupe
Muzo
Panche
U'wa

Wikimedia Commons  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Muisca op Wikimedia Commons.

rel=nofollow

Verwijzingen

  1. º (es) Muysca - Muysccubunwoordenboek online
  2. º Vindplaats Soatá - Paleobiology Database
  3. º Vallejo-Pareja, M. C., 'Hilarcotherium castanedaii, gen. et sp. nov., a new Miocene astrapothere (Mammalia, Astrapotheriidae) from the Upper Magdalena Valley, Colombia. DOI:10.1080/02724634.2014.903960, 2015, p. x
  4. º (es) Officiële website Quipile
  5. º Torres, Vandenberghe & Hooghiemstra, 2005, p.128
  6. º (es) Nivel Paleoindio. Abrigos rocosos del Tequendama
  7. º Gómez Mejía, 2012, p.153
  8. º (es) Investigaciones arqueologógicas en los abrigos rocosos del Tequendama
  9. º Correal Urrego, 1990, p.237-244
  10. º Groot de Mahecha, 1992, p.64-77
  11. º Correal Urrego, 1990, p.79
  12. º (es) Chronologie van pre-Columbiaanse periodes: Herrera en Muisca
  13. º Kruschek, 2003
  14. º De Paepe & Cardale, 1990, p.100
  15. º (es) De oppervlakte van de Muiscaconfederatie bestreek bijna 47.000 km2, pagina 12
  16. º (es) Muiscaconfederatie had tussen de 300.000 en 2.000.000 inwoners
  17. º Kruschek, 2003, p.180
  18. º Henderson & Ostler, 2005, p.149
  19. º (es) Snelgids muysccubun
  20. º Uricoechea, Ezequiel, Gramática, vocabulario, catecismo y confesionario de la lengua chibcha, según antiguos manuscritos anónimos e inéditos, 1871
  21. º Izquierdo Peña, 2009, p.30
  22. º Duquesne, 1795, p.3
  23. º Izquierdo Peña, 2014, 20:35
  24. º Izquierdo Peña, 2014, 50:25
  25. º (es) Biografie van Aquiminzaque - Pueblos Originarios
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 (es) Geschiedenis van de Muisca - Banco de la República
  27. º (es) Biografie van Quemuenchatocha - Pueblos Originarios
  28. º (es) Biografie van Michuá - Pueblos Originarios
  29. º (es) Biografie van Hunzahúa - Pueblos Originarios

Zoek op Wikidata

rel=nofollow
rel=nofollow
Overgenomen van "https://nl.wikisage.org/w/index.php?title=Geschiedenis_van_de_Muisca&oldid=210269"