Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Mat (schaken)

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen

Mat, of schaakmat, is een term uit het schaakspel. De koning is mat indien deze wordt aangevallen (schaak staat) en op geen enkele wijze kan worden gered. Er wordt ook wel gezegd dat de speler mat staat. Mat beëindigt onmiddellijk de partij met de winst van degene die de koning van zijn tegenstander heeft matgezet. Mat is het doel van het schaakspel; in het wedstrijdschaak kan een partij overigens ook worden gewonnen als de tegenstander diens toegestane bedenktijd overschrijdt.

'Schaakmat' is een verbastering van de Perzische woorden shah manad (de sjah is vastgezet)[1] wat in het Arabisch shag mat werd (de sjah is dood). In de schaaknotatie wordt mat aangeduid met het dubbelkruis #.

Mat in de praktijk

Zwart aan zet
a8 b8 c8 wr d8 e8 f8 g8 bk h8
a7 b7 bp c7 d7 e7 f7 bp g7 bp h7 bp
a6 bp b6 c6 d6 e6 f6 g6 h6
a5 b5 c5 d5 bp e5 f5 g5 h5
a4 wp b4 c4 d4 wp e4 f4 g4 h4
a3 b3 c3 d3 e3 wp f3 g3 wp h3
a2 b2 br c2 d2 e2 f2 wp g2 wk h2 wp
a1 b1 c1 d1 e1 f1 g1 h1
De zwarte koning wordt bedreigd door de witte toren en er is geen verdediging meer: schaakmat.
Wit aan zet
a8 b8 c8 d8 br e8 f8 g8 h8 bk
a7 bp b7 bp c7 d7 e7 f7 g7 bp h7 bp
a6 b6 bb c6 bp d6 e6 f6 g6 h6 wn
a5 b5 c5 bq d5 e5 f5 bp g5 h5
a4 b4 c4 d4 e4 bn f4 g4 h4
a3 b3 wq c3 d3 e3 wp f3 g3 h3
a2 wp b2 wp c2 d2 e2 wb f2 wp g2 wp h2 wp
a1 b1 c1 d1 e1 f1 wr g1 wk h1
Stikmat: na 1. Dg8+ Txg8 2. Pf7# kan zwarts koning niet ontsnappen omdat deze door eigen stukken is ingesloten.


In de praktijk komt mat weinig voor. Meestal zal de verliezende speler namelijk de strijd voor die tijd hebben opgegeven. Als het mat het resultaat is van een bijzonder fraaie aanval wordt het echter gewaardeerd als men het mat daadwerkelijk laat uitvoeren. Overigens eindigen heel wat schaakpartijen in remise (gelijkspel).

Enkele bekende matbeelden zijn het mat op de onderste rij (linker diagram), het stikmat (rechter diagram) en het epaulettenmat (de koning kan niet opzij omdat daar de eigen torens staan).

a8 br b8 c8 bb d8 bq e8 bk f8 bb g8 h8 br
a7 bp b7 bp c7 bp d7 bp e7 f7 wq g7 bp h7 bp
a6 b6 c6 bn d6 e6 f6 bn g6 h6
a5 b5 c5 d5 e5 bp f5 g5 h5
a4 b4 c4 wb d4 e4 wp f4 g4 h4
a3 b3 c3 d3 e3 f3 g3 h3
a2 wp b2 wp c2 wp d2 wp e2 f2 wp g2 wp h2 wp
a1 wr b1 wn c1 wb d1 e1 wk f1 g1 wn h1 wr
Het herdersmat.

Mat in de opening

In het begin van de partij staat het bord nog vol stukken waardoor de tegenstander niet gauw zonder verdediging zit. Niettemin zijn er diverse openingsvarianten bekend, waarin men snel kan verongelukken. Beginners willen nog weleens een simpele aanval op het zwakke punt f7 (f2 voor wit) overzien, het zgn. herdersmat. Bijvoorbeeld: 1. e4 e5 2. Lc4 Pc6 3. Dh5 Pf6?? (wil de dame verjagen, maar ziet de matdreiging over het hoofd) 4. Df7# (zie diagram).

Levitsky-Marshall
Breslau 1912
a8 b8 c8 d8 e8 f8 br g8 bk h8
a7 bp b7 bp c7 d7 e7 f7 g7 bp h7 bp
a6 b6 c6 d6 e6 bp f6 g6 h6
a5 b5 c5 wr d5 e5 f5 g5 wq h5
a4 b4 c4 d4 bn e4 f4 g4 h4
a3 b3 c3 bq d3 e3 f3 g3 h3 br
a2 wp b2 c2 wp d2 e2 f2 wp g2 wp h2 wp
a1 b1 c1 d1 e1 f1 wr g1 wk h1
Stelling na de 23e zet van wit.

Mat in het middenspel

Omdat mat de partij beslist komt het in het middenspel, als alle stukken zijn ontwikkeld, voor dat men veel materiaal offert om de verdediging van de vijandelijke koning uit te schakelen dan wel de koning in het open veld te lokken. In de stelling van het diagram speelde Marshall spectaculair 23...Dg3! (dreigt 24...Dxh2#). De zwarte dame kan op drie manieren worden geslagen, maar alle varianten leiden tot mat:

  • 24.hxg3 Pe2#
  • 24.fxg3 Pe2+ 25.Kh1 Txf1#
  • 24.Dxg3 Pe2+ 25.Kh1 Pxg3+ 26.fxg3 Txf1#


a8 b8 c8 d8 e8 f8 g8 h8
a7 b7 c7 d7 e7 f7 g7 h7
a6 b6 c6 d6 e6 f6 g6 h6
a5 b5 c5 d5 e5 f5 g5 h5
a4 b4 c4 d4 e4 f4 g4 h4
a3 b3 wk c3 d3 e3 f3 g3 h3
a2 b2 wb c2 d2 wn e2 f2 g2 h2
a1 bk b1 c1 d1 e1 f1 g1 h1
Mat met loper en paard:
de zwarte koning werd opgesloten in een hoek waar mat kon worden geforceerd.

Mat in het eindspel

In het eindspel komt mat in eerste instantie minder voor. De koning kan vanwege het gereduceerde materiaal vaak zelfs actief aan het spel meedoen. Uiteindelijk is echter een technische matvoering nodig om de partij te winnen. Daarbij dient pat, waarbij de koning wordt klemgezet maar niet aangevallen, zorgvuldig te worden vermeden, want dan is de partij remise. Niet elke materiël voorsprong is voldoende: zo vormen koning + paard tegen koning alleen geen matpotentieel. Wel voldoende materiaal om met hulp van de eigen koning een koning alleen mat te zetten is er in de volgende elementaire eindspelen:

  • koning + dame tegen koning (de koning wordt naar een rand gedreven)
  • koning + toren tegen koning (de koning wordt naar een rand gedreven)
  • koning + beide lopers tegen koning (de koning wordt in een hoek gejaagd)
  • koning + loper en paard tegen koning (de koning wordt in een hoek gejaagd van de kleur van de loper)

Met twee paarden is mat theoretisch wel mogelijk, maar de koning alleen kan zich daar gemakkelijk tegen verzetten, en men komt niet verder dan pat. Anders wordt het als de zwakkere partij nog een pion heeft. Kan die op tijd door een van de paarden worden geblokkeerd, dan kan na het insluiten van diens koning de pion worden vrijgelaten, wat het pat opheft.

Probleemschaak

Naast het schaken als stridj tussen twee spelers bestaat ook het probleemschaak, waarbij ter oplossing een compositie wordt gepresenteerd waarbij de opgave meestal luidt: mat in x. Dat betekent: wit begint, en zet tegen elk mogelijk tegenspel uiterlijk op zet x zwart mat. Meestal gaat het om tweezetten of driezetten (x=2, x=3), maar langer komt ook voor. Behalve om de moeilijkheid van de opgave, gaat het daarbij ook (of beter: vooral) om de schoonheid van de compositie en de thematiek van het zettenverloop.

Frank Healey (1861)
1e prijs Bristol-toernooi
a8 b8 c8 d8 e8 f8 g8 h8
a7 b7 bn c7 d7 e7 f7 wn g7 bp h7
a6 b6 wn c6 d6 e6 f6 g6 wq h6
a5 b5 bb c5 bk d5 wp e5 f5 g5 h5
a4 bp b4 c4 bp d4 e4 f4 bp g4 h4
a3 wp b3 c3 wp d3 e3 f3 wr g3 h3
a2 b2 c2 d2 wp e2 f2 g2 wp h2 wk
a1 wb b1 c1 d1 wr e1 f1 g1 h1
Mat in drie
Oplossing

In deze beroemde driezet houdt de sleutelzet, die nog niets dreigt, een verrassende lijnruiming in die twee zetten later nodig blijkt te zijn geweest.

1. Th1! L speelt
2. Db1 Lb5

De loper moet terug, want er dreigde 3. Db4#. Maar nu volgt

3. Dg1#


Referenties