Ginkgo biloba

Ginkgo biloba is een boom in de plantenfamilie Ginkgoaceae, en wordt ook wel ginkgo, Japanse notenboom, Japanse tempelboom of Chinese tempelboom genoemd. Deze boom is een levend fossiel, nagenoeg onveranderd sinds de tijd van de dinosauriërs.

De ginkgo kent zowel vrouwelijke als mannelijke exemplaren. Wereldwijd zijn er minder vrouwelijke Ginkgobomen dan mannelijke. Dit komt doordat de mens selectief mannelijke bomen aanplant: de (vrouwelijke) vruchten verspreiden namelijk een onaangename geur. Het verschil tussen beide geslachten is alleen te zien wanneer de boom in bloei staat. De boom groeit onregelmatig en kegelvormig, en wordt circa 40 meter hoog. In Nederland en België worden kweekvormen gebruikt waardoor de boom vaak niet zo hoog wordt.

Vrucht

De 'vruchten' van de ginkgo zijn botanisch gezien de zaden. Doordat de zaadhuid vlezig is, lijken het vruchten. De zaden zijn abrikoosvormig met een zilveren gloed (vandaar de naam Ginkgo: gin = zilver; kyo = abrikoos). Als de zaden in het najaar op de grond vallen, begint de vlezige zaadhuid te rotten waardoor er butaanzuur vrijkomt, wat ruikt als ranzige boter. De inhoud van de zaden wordt in China en Japan beschouwd als delicatesse, waaraan bovendien tal van heilzame werkingen wordt toegeschreven.

Classificatie

De ginkgo zit tussen een naaldboom en een loofboom in; het is geen van beide. De plant behoort namelijk tot een aparte orde van naaktzadigen, die gedurende het mesozoïcum (248 tot 65 mln. jaar geleden) van grote betekenis was, maar thans op één soort na is uitgestorven.

De geslachtsnaam van de enige overgebleven soort, Ginkgo biloba , komt van het Chinese Ginkyo, wat betekent zilveren abrikoos. Het woord biloba betekent twee lobben en verwijst naar de vorm van de bladeren.

Verspreiding

Tijdens het Tertiair kwam de ginkgo over vrijwel het hele Noordelijke halfrond voor. Tijdens onze jaartelling was de boom aan het uitsterven. Waarschijnlijk is de boom rond 800 samen met het boeddhisme uit China naar Japan overgekomen. Daar werd de boom bij tempels gekweekt, wat de bijnaam tempelboom opleverde.

In 1730 is de ginkgo naar Europa gebracht en in 1784 naar Amerika. De Ginkgoboom komt in het wild alleen nog voor in het berglandschap van de provincie Chekiang (in het oosten van China). De waarschijnlijk oudste en dikste Europese boom staat in het Vlaams-Brabantse Geetbets, die omstreeks 1730 geplant zou zijn. In Utrecht staat ook een gingko die in 1730 geplant zou zijn, maar waarschijnlijker is dat deze omstreeks 1760 is geplant, omdat in 1787 wordt vermeld dat de boom op dat moment 4 m hoog was.Er is ook een gingko in het Oost-Vlaamse Aalst.Ook in Harderwijk staat een oude ginkgo. Het verhaal gaat dat de belangrijke Zweedse plantkundige Linnaeus de boom heeft geplant omstreeks 1735. Linnaeus is de grondlegger van de moderne classificatie van planten en dieren, en hij haalde in 1735 zijn academische graad aan de Universiteit van Harderwijk. De boom maakte onderdeel uit van de universteitstuin en werd gebruikt om onderzoek te doen naar de geneeskundige werking ervan. Tegenwoordig staan op veel plaatsen in Nederland ginkgo's, met name in parken en in steden. Vrouwelijke exemplaren zijn onder andere te vinden in het Kalheupinkpark in Oldenzaal, en in het Arboretum De Dreijen in Wageningen.

Symboliek

In het Verre Oosten is de ginkgo een voorwerp van verering. In Japan wordt de boom als een god vereerd. De ginkgo staat symbool voor onveranderlijkheid, hoop, liefde, toverkracht, tijdloosheid, en een lang leven. Vele kunstenaars zijn geïnspireerd door de Ginkgoboom. Het was de lievelingsboom van Goethe. Hij heeft er enkele honderden opgekweekt en geplant. Ook schreef hij er een sonnet over.

Ginkgolides

In de Ginkgo komen ginkgolides voor. Dit zijn biologisch actieve terpenoïde lactonen. Het zijn diterpenoïden met een skelet van 20-koolstofatomen en waarvan de biosynthese via geranylpyrofosfaat verloopt.

Geneeskrachtig of niet?

Beweringen en gebruik

Naar verluidt wordt in China reeds duizenden jaren de zaden van de ginkgo gebruikt bij ademhalingsproblemen, blaas-en nierproblemen, spijsverteringsproblemen, gehoorverlies en andere kwalen. De bladeren worden onder andere gebruikt om de bloedsomloop te verbeteren, bij ademhalingsproblemen, gehoorverlies, geheugenverlies, huidziekten, en angst. Ook preparaten die Ginkgo biloba bevatten zijn zeer populair, vooral in de landen om ons heen, voornamelijk in Duitsland en Frankrijk, voor de bestrijding van circulatiestoornissen in de hersenen en de ledematen. In Nederland wordt ginkgo op recept voorgeschreven voor etalagebenen. Vooral in de homeopathie gelooft men in de rol van dit kruid in de behandeling en preventie van leeftijdsgebonden klachten. De Ginkgoboom wordt dan gebruikt tegen problemen met de bloedsomloop.

Wetenschappelijk onderzoek

Aangezien vele van deze (vaak eeuwenoude) beweringen nooit met enige wetenschappelijke bewijs zijn aangetoond, en het product aan populariteit toeneemt, is er in de moderne medische-wetenschappelijke wereld meer en meer onderzoek gedaan naar de veronderstelde geneeskundige werking van de Ginkgoboom, vooral de bladeren.

In 1992 publiceerden J. Kleijnen en P. Knipschild in The Lancet over deze plant. Ze analyseerden 55 onderzoeken naar het effect van Ginkgo biloba bij claudicatio intermittens ('etalage benen') en zogenoemde 'cerebrale insufficiëntie', een syndroom dat geassocieerd wordt met beginnende dementie. In 54 van deze trials werd een positief effect van het middel gezien, maar de meeste onderzoeken vertoonden ernstige methodologische tekortkomingen. Slechts tien onderzoeken kregen het predicaat 'goed'.

Het dagblad Het Parool van 18 maart 1999 meldde dat in de volgende week de Maastrichtse epidemioloog M. van Dongen zou promoveren op een onderzoek naar de werking van Ginkgo biloba. Zijn conclusie: er is geen bewijs dat de zogenaamde 'geheugenpil' werkzaam is.

In december 2007 publiceerde het Nederlandse RijksInstituut voor Volksgezondheid en het Milieu (RIVM) een rapport over de werkzaamheid van ginkgo. Daarin staat onder meer:

Er is onvoldoende bewijs voor drie geclaimde gezondheidseffecten bij het gebruik van kruidenpreparaten op basis van de Japanse notenboom Ginkgo biloba. Ook toont een analyse van 29 Ginkgo-preparaten aan dat het merendeel niet bevat wat op het etiket vermeld staat. Daarnaast kan bij de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid de veiligheid niet worden gegarandeerd. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM. Fabrikanten claimen dat Ginkgo biloba-preparaten bloedcirculatie en geheugenfunctie verbeteren en ouderdomsverschijnselen verminderen. Het RIVM heeft de wetenschappelijke onderbouwing van deze gezondheidsclaims getoetst aan nieuwe Europese criteria. Hieruit volgt dat de beschikbare studies onvoldoende bewijs leveren voor deze gezondheidseffecten. Dit komt vooral door een gebrek aan gegevens uit studies met gezonde proefpersonen.

De geëvalueerde studies beschrijven alleen resultaten met het gestandaardiseerde Ginkgo biloba-extract. De meeste van de geanalyseerde preparaten bevatten echter niet het gestandaardiseerde extract. Ook kwamen in veel van de gevallen de gemeten gehalten aan actieve bestanddelen niet overeen met de hoeveelheden die op het etiket staan.

Daarnaast zijn er heel weinig gegevens beschikbaar over de giftigheid. Hierdoor is het niet mogelijk om een veilige grens af te leiden. Voor niet nader beschreven Ginkgo-preparaten wordt bij inname van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid in sommige gevallen melding gemaakt van bloedingen. Het gebruik van niet-gestandaardiseerd Ginkgo-extract kan dus risicovol zijn: het is niet uit te sluiten dat zulke preparaten stoffen bevatten die onder andere kanker kunnen veroorzaken.

Andere toepassingen

Het blad van de ginkgo wordt ook gebruikt in cosmetica (huidproducten, shampoo), als insecticide en als mest.