Koptisch (taal)

Het Koptisch is een Afro-Aziatische taal, de laatste fase van de Egyptische taal. Egyptisch was een zelfstandige tak van de Afro-Aziatische talen en werd in hiërogliefen en in hiëratische en demotische alfabetten geschreven. Aangezien Koptisch een mengeling is tussen Koinè Grieks en het oudere Egyptisch, kan men het een creoolse taal noemen. Het was daarmee tevens een echte stadstaal.

Het Koptische alfabet is gebaseerd op het Griekse alfabet, met een aantal bijkomende letters die uit het demotische schrift ontwikkeld werden. Geleidelijk nam het Koptisch ook elementen van andere talen over.

Het Koptisch kende een bloeiperiode tussen de jaren 200 en 1100. De laatste historische verwijzingen naar een Koptische omgangstaal dateren uit de 17de eeuw. Koptisch wordt nog steeds gebruikt als liturgische taal.

Geschiedenis

Koptische inscriptie (3de eeuw n. Chr.)

Het Koptisch ontwikkelde zich na de kerstening van Egypte in de 3de en 4de eeuw uit het demotisch en bleef ook na de Arabische verovering van Egypte nog enkele eeuwen de omgangstaal in het land. Toen het Arabisch steeds meer werd gepropageerd, werd het Koptisch echter tussen de 10de en de 13de eeuw op grote schaal verdrongen en stierf in de 17de eeuw uit als omgangstaal. Alleen in Opper-Egypte werd het mogelijk nog tot het begin van de 19de eeuw gebruikt. Het Egyptisch-Arabisch bevat een aanzienlijk aantal Koptische leenwoorden.

Het Koptisch diende nooit als de administratieve taal van Egypte. In het Christelijk-Byzantijnse tijdperk werd deze functie steeds door het Grieks vervuld. Later werd dit als gevolg van de islamisering vervangen door het Arabisch. Koptisch was meestal de huis- en kerktaal. Aangezien Egypte een van de eerste gebieden was, die de christelijke godsdienst aannamen, werden de Bijbel en andere liturgische teksten reeds vroeg naar het Koptisch vertaald. Belangrijke teksten zoals het Evangelie van Maria en andere werken uit de Nag-Hammadi-geschriften zijn bewaard gebleven als Koptische vertalingen van de Griekse originelen en zijn waardevolle bronnen uit de vroeg-christelijke geschiedenis.

ϨΝ ΤΕϨΟΥΕΙΤΕ ΝΕϤϢΟΟΠ ΝϬΙ ΠϢΑϪΕ ΑΥШ ΠϢΑϪΕ ΝΕϤϢΟΟΠ ΝΝΑϨΡΜ ΠΝΟΥΤΕ ΑΥШ ΝΕΥΝΟΥΤΕ ΠΕ ΠϢΑϪΕ. Johannes 1:1 in de Sahidisch-Koptische vertaling uit de derde eeuw n.Chr.

Het oude Koptisch is ingedeeld in vijf dialecten, waarvan de belangrijkste het Sahidisch in Opper-Egypte en het Bohaïrisch in Neder-Egypte zijn, die ook als literaire taal gebruikt werden. Achmimisch, Subachmimisch/Lykopolitaans en Fajoems (Fayyummisch) waren streekdialecten. De huidige liturgische taal is gebaseerd op het Bohaïrisch. De eerste Koptische grammatica werd samengesteld in 1636 door de jezuïet Athanasius Kircher.

De Koptische taal wordt nog steeds gebruikt in de erediensten van de Koptisch-Orthodoxe en de Koptisch-Katholieke Kerk. De Kopten maken ongeveer een tiende deel uit van de Egyptische bevolking. De laatste decennia nam de belangstelling aan deze taal ook bij jonge mensen weer toe, die deze als een uitdrukking van hun eigen identiteit binnen de Egyptische maatschappij gebruiken. Het aantal Kopten dat minstens een basiskennis van deze taal heeft, is dus gegroeid, hoewel het Arabisch nog steeds hun omgangstaal is gebleven.

Het Koptisch is van essentieel belang geweest bij het ontcijferen van de nog oudere hiëratische en Middel-Egyptische teksten, die eerdere taalfasen van het Egyptisch en dus voorgangers van het Koptisch zijn.

Woordenschat

De basiswoordenschat van het Koptisch komt uit de oudere fasen van het Egyptisch en is nauw verwant aan het demotisch, zijn taalhistorische voorloper. Zowat een derde van de Koptische schrijftaal werd echter aan het Grieks ontleend, hoewel deze ontleningen soms niet volledig aangepast zijn aan het fonologische stelsel van het Koptisch en zich soms door betekenisverschillen onderscheiden. Er bestaan voorbeelden van Koptische teksten die voornamelijk uit Griekse of uit het Grieks afgeleide woorden bestaan. Dit kan voornamelijk worden toegeschreven aan het feit dat Koptische godsdienstige teksten overwegend rechtstreekse vertalingen uit het Grieks zijn.

Woorden of begrippen waarvoor geen Egyptisch equivalent bestond, werden rechtstreeks uit Grieks overgenomen om zodoende de betekenis van de religieuze boodschap te bewaren. Bestaande Egyptische termen werden dikwijls niet gebruikt vanwege hun vroegere niet-christelijke betekenis en context. De overgang van de „oude” naar de nieuwe en christelijke traditie droeg dus bij tot het overnemen van Griekse woorden en verrijkte zo de Koptische religieuze woordenschat. In de omgangstaal van de inheemse bevolking werd het overgeërfde Egyptische karakter heel waarschijnlijk bewaard, zoals blijkt uit niet-religieuze documenten zoals brieven en contracten.

Weblinks

• (en) Henry Tattam A compendious grammar of the Egyptian language as contained in the Coptic, Sahidic, and Bashmuric Dialects (London 1863)]
• (en) Coptic language op de Engelse Wikipedia