Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Metro: verschil tussen versies
(Duplicaat , met permalink.) |
|||
| (16 tussenliggende versies door 2 gebruikers niet weergegeven) | |||
| Regel 31: | Regel 31: | ||
{{Legenda|#CDC3CC|Geen metro}} | {{Legenda|#CDC3CC|Geen metro}} | ||
}} | }} | ||
Een '''metro''' (ook wel '''ondergrondse''' of '''stadsspoorweg''') is een vorm van [[openbaar vervoer|openbaar]] [[spoorweg]]vervoer binnen [[stedelijk gebied]]<ref name="BFV">{{de}}[https://www.bahn-fachverlag.de/shop/fachbuecher/systemwissen-staedtische-schienenbahnen/ Systemwissen Städtische Schienenbahnen], geraadpleegd op 2023-07-10.</ref> die gebruikmaakt van een conflictvrije baan. Dat betekent dat de lijn meestal is aangelegd in een [[tunnel]] ("ondergrondse" of "moltrein") of op een [[viaduct]] en zodoende alleen ongelijkvloerse kruisingen kent.<ref>{{en}}[https://www.ppiaf.org/documents/1917 Private Sector Participation in Light Rail–Light Metro Transit, initiatiief van ''https://ppp.worldbank.org''] {{pdf}} pagina XVII, geraadpleegd op 2023-08-17.</ref> De metro kenmerkt zich door een hoge rij[[frequentie]] en een grote reizigerscapaciteit en houdt zowel wat betreft snelheid als stationsafstand en gewicht van het [[rollend materieel]] het midden tussen [[trein]] en [[tram]]. | Een '''metro''' (ook wel '''ondergrondse''' of '''stadsspoorweg''') is een vorm van [[openbaar vervoer|openbaar]] [[spoorweg]]vervoer binnen [[stedelijk gebied]]<ref name="BFV">{{de}}[https://www.bahn-fachverlag.de/shop/fachbuecher/systemwissen-staedtische-schienenbahnen/ Systemwissen Städtische Schienenbahnen], geraadpleegd op 2023-07-10.</ref> die gebruikmaakt van een bijna overal conflictvrije baan. Dat betekent dat de lijn meestal is aangelegd in een [[tunnel]] ("ondergrondse" of "moltrein") of op een [[viaduct]] en zodoende bijna alleen ongelijkvloerse kruisingen kent.<ref>{{en}}[https://www.ppiaf.org/documents/1917 Private Sector Participation in Light Rail–Light Metro Transit, initiatiief van ''https://ppp.worldbank.org''] {{pdf}} pagina XVII, geraadpleegd op 2023-08-17.</ref> De metro kenmerkt zich meestal door een hoge rij[[frequentie]] en een grote reizigerscapaciteit en houdt zowel wat betreft snelheid als stationsafstand en gewicht van het [[rollend materieel]] het midden tussen [[trein]] en [[tram]]. | ||
== Geschiedenis == | == Geschiedenis == | ||
| Regel 37: | Regel 37: | ||
=== Etymologie === | === Etymologie === | ||
De eerste ondergrondse spoorlijn in Londen kreeg de naam ''Metropolitan Railway'' ("grootstedelijke spoorweg"), naar de maatschappij die de lijn bouwde. De andere lijnen, alle gebouwd door particuliere bedrijven, kregen andere namen. Het hele Londense systeem is in handen van | De eerste ondergrondse spoorlijn in Londen kreeg de naam ''Metropolitan Railway'' ("grootstedelijke spoorweg"), naar de maatschappij die de lijn bouwde. De andere lijnen, alle gebouwd door particuliere bedrijven, kregen andere namen. Het hele Londense systeem is nu in handen van één enkel bedrijf, [[Transport for London]]; daarbinnen is ''[[Metropolitan Line]]'' de oudste lijn van het systeem. | ||
De Londense ''Metropolitan'' volgde het voorbeeld van Parijs, waar de stadsspoorweg ''Chemin de Fer Métropolitain'' werd genoemd, kortweg ''métro''.<ref>[https://etymologiebank.nl/trefwoord/metro METRO - (ONDERGRONDSE SPOORBAAN)], geraadpleegd op 2023-08-03.</ref> Zo ontwikkelde de term zich van eigennaam tot de benaming van het vervoermiddel; eerst als 'stadsspoorweg' en later als 'ondergrondse in een grote stad'. | De Londense ''Metropolitan'' volgde het voorbeeld van Parijs, waar de stadsspoorweg ''Chemin de Fer Métropolitain'' werd genoemd, kortweg ''métro''.<ref>[https://etymologiebank.nl/trefwoord/metro METRO - (ONDERGRONDSE SPOORBAAN)], geraadpleegd op 2023-08-03.</ref> Zo ontwikkelde de term zich van eigennaam tot de benaming van het vervoermiddel; eerst als 'stadsspoorweg' en later als 'ondergrondse in een grote stad'. | ||
| Regel 43: | Regel 43: | ||
De benaming ''metro'', in tegenstelling tot het Frans meestal zonder accent op de ''e'' en met de klemtoon op de eerste lettergreep, is internationaal bekend, maar er zijn andere benamingen, per taal en soms per stad verschillend. Zo spreekt men in [[New York (stad)|New York]] over de ''subway'' (maar in de Amerikaanse hoofdstad [[Washington D.C.|Washington]] weer van ''metro''), in de Duitstalige landen van ''U-Bahn'' (''Unabhängige Bahn''<ref name="BFV" />) en in [[Japan]] "chikatetsu" (地下鉄, letterlijk vertaald "metaal onder de grond"). In Nederland werd aanvankelijk van "stadsspoorweg" gesproken, maar dat begrip wordt vaak alleen nog in [[wet]]teksten gebruikt. Het [[Afrikaans]] heeft een eigen benaming voor metro ontwikkeld: ''moltrein'', hoewel [[Zuid-Afrika]] en [[Namibië]] zelf geen ondergrondse hebben. | De benaming ''metro'', in tegenstelling tot het Frans meestal zonder accent op de ''e'' en met de klemtoon op de eerste lettergreep, is internationaal bekend, maar er zijn andere benamingen, per taal en soms per stad verschillend. Zo spreekt men in [[New York (stad)|New York]] over de ''subway'' (maar in de Amerikaanse hoofdstad [[Washington D.C.|Washington]] weer van ''metro''), in de Duitstalige landen van ''U-Bahn'' (''Unabhängige Bahn''<ref name="BFV" />) en in [[Japan]] "chikatetsu" (地下鉄, letterlijk vertaald "metaal onder de grond"). In Nederland werd aanvankelijk van "stadsspoorweg" gesproken, maar dat begrip wordt vaak alleen nog in [[wet]]teksten gebruikt. Het [[Afrikaans]] heeft een eigen benaming voor metro ontwikkeld: ''moltrein'', hoewel [[Zuid-Afrika]] en [[Namibië]] zelf geen ondergrondse hebben. | ||
Hoewel het woord ''metro'' zijn oorsprong in Londen vindt, zullen de Londenaren dat woord zelf nooit gebruiken, afgezien van ''Metropolitan Line'' voor | Hoewel het woord ''metro'' zijn oorsprong in Londen vindt, zullen de Londenaren dat woord zelf nooit gebruiken, afgezien van ''Metropolitan Line'' voor één van de spoorlijnen van het netwerk. | ||
De officiële Londense benaming van het hele netwerk is ''Underground'' en in de volksmond zegt men ''the Tube''. (Enigszins technisch onderlegde Britten gebruiken het woord ''tube'' liever alleen voor de dieperliggende lijnen met een geboorde tunnel met ronde doorsnede.<ref>Tube-lines is een term die vaak gebruikt wordt in vaktijdschriften en spoorhobbybladen. De metrotreinen geschikt voor tube-trajecten verschillen ook uiterlijk van vorm en binnenruimte met de bredere "subsurface"-treinen. Zelfs de vloerhoogte is aanmerkelijk lager. Zelfs voor de leek is er een duidelijk verschil.</ref> De Metropolitan Line en de District Line hebben ondiep liggende, gegraven rechthoekige tunnels en mogen eigenlijk geen ''tubes'' heten.) | De officiële Londense benaming van het hele netwerk is ''Underground'', en in de volksmond zegt men ''the Tube''. (Enigszins technisch onderlegde Britten gebruiken het woord ''tube'' liever alleen voor de dieperliggende lijnen met een geboorde tunnel met ronde doorsnede.<ref>Tube-lines is een term die vaak gebruikt wordt in vaktijdschriften en spoorhobbybladen. De metrotreinen geschikt voor tube-trajecten verschillen ook uiterlijk van vorm en binnenruimte met de bredere "subsurface"-treinen. Zelfs de vloerhoogte is aanmerkelijk lager. Zelfs voor de leek is er een duidelijk verschil.</ref> De Metropolitan Line en de District Line hebben ondiep liggende, gegraven rechthoekige tunnels en mogen eigenlijk geen ''tubes'' heten.) | ||
== Kenmerken == | == Kenmerken == | ||
De belangrijkste kenmerken van metro-systemen zijn:<ref>[https://www.nvbs.com/metro/ Metro], geraadpleegd op 2022-12-27.</ref><ref>{{en}}[https://www.urbanrail.net/about.htm What is a metro? A subway? An underground?], geraadpleegd op 2022-12-27.</ref><ref>{{Citeer boek |achternaam= |voornaam= F. Birol en JP. Loubinoux |medeauteurs= |titel=Railway Handbook 2017 |url=https://uic.org/IMG/pdf/handbook_iea-uic_2017_web3.pdf |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum= |pagina=80 |isbn= |taal=en |bezochtdatum=2023-01-02 }}</ref> | De belangrijkste kenmerken van metro-systemen zijn:<ref>[https://www.nvbs.com/metro/ Metro], geraadpleegd op 2022-12-27.</ref><ref>{{en}}[https://www.urbanrail.net/about.htm What is a metro? A subway? An underground?], geraadpleegd op 2022-12-27.</ref><ref>{{Citeer boek |achternaam= |voornaam= F. Birol en JP. Loubinoux |medeauteurs= |titel=Railway Handbook 2017 |url=https://uic.org/IMG/pdf/handbook_iea-uic_2017_web3.pdf |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum= |pagina=80 |isbn= |taal=en |bezochtdatum=2023-01-02 }}</ref> | ||
* Het gericht zijn op stedelijk gebied, | * Het gericht zijn op (inter)stedelijk gebied, | ||
* Het rijden met elektrisch materieel, | * Het rijden met elektrisch materieel, | ||
* Het hebben van een eigen | * Het hebben van een eigen baan, tevens een (bijna) kruisingsvrije baan, | ||
* Het rijden met een hoge tot zeer hoge frequentie. | * Het rijden met een hoge tot zeer hoge frequentie. Maar in Nederland is de frequentie door alle bezuinigingen vaak niet erg hoog. | ||
De term metro wordt echter te pas en te onpas gebruikt: | |||
* Zo heeft Charleroi géén volwaardig metronet, maar het wordt vaak (ook officieel) wel metro genoemd. Er rijden korte sneltrams, deels op straat. | |||
* Rotterdam heeft ook geen volwaardig metronet, omdat het niet geheel kruisingvrij is. | |||
* In Berlijn zijn er zogenaamde "Metro-linien"; opgewaardeerde tramlijnen, èn buslijnen. | |||
* De Tyne & Wear Metro heeft 8 bewaakte overwegen, en is dus niet conflictvrij. Onbewaakt voetpad komt zelfs ook voor. | |||
* De metro do Cariri en de Metro de Teresina in Brazilië rijden met diesel-lightrail-treinen op gelijkvloerse enkelsporige spoorlijnen. Er zijn overwegen met en zonder slagbomen. | |||
In Fortaleza is er ook een dergelijke "metro", maar dan ook op dubbelspoor, en deels op viaducten. In alle drie de gevallen is de frequentie ook bijlange niet conform een echte metro, maar voor de begrippen daar is het heel wat, en een hele verbetering. | |||
* In Californië is er treinnetwerk dat Metrolink heet. | |||
* In Los Angeles rijdt Metrorail, met 2 echte metrolijnen en 4 semi-metro/lightrail-lijnen. Daarnaast zijn er buslijnen die Metro Busway genoemd worden. | |||
* Diverse steden/netwerken/vervoerbedrijven in de wereld hebben zelfs buslijnen die "Metrobus" genoemd worden. In Nederland is er een plan voor een lijn tussen Haarlem en Amsterdam. | |||
=== Wielen === | === Wielen === | ||
| Regel 57: | Regel 77: | ||
=== Voeding === | === Voeding === | ||
De eerste Londense metro reed met een [[stoomlocomotief]]. De speciale stoomlocomotieven waren wel voorzien van koud water waarmee de stoom gecondenseerd kon worden. Daarnaast waren er vrij veel plaatsen in open lucht waar volop gestookt kon worden. Tegenwoordig rijden alle metro's op elektriciteit, veelal 750V [[gelijkspanning]]. In [[Italië]], [[Spanje]] en [[Azië]] worden metro's veelal gevoed door een [[bovenleiding]]. Om bouwkosten bij tunnelbouw te besparen wordt meestal in plaats van bovenleiding gebruikgemaakt van een derde rail. Meestal wordt het systeem toegepast waar een sleepstuk aan de onderkant langs gaat. Bij oudere systemen wordt de [[elektrische stroom|stroom]] ook weleens afgenomen aan de zijkant of bovenkant van de [[derde rail]]. Bij de Londense metro is er ook een speciale vierde rail voor de retourstroom die normaliter door de rails gaat. | De eerste Londense metro reed met een [[stoomlocomotief]]. De speciale stoomlocomotieven waren wel voorzien van koud water waarmee de stoom gecondenseerd kon worden. Daarnaast waren er vrij veel plaatsen in open lucht waar volop gestookt kon worden. Tegenwoordig rijden alle echte metro's op elektriciteit, veelal 750V [[gelijkspanning]]. In [[Italië]], [[Spanje]] en [[Azië]] worden metro's veelal gevoed door een [[bovenleiding]]. Om bouwkosten bij tunnelbouw te besparen wordt meestal in plaats van bovenleiding gebruikgemaakt van een derde rail. Meestal wordt het systeem toegepast waar een sleepstuk aan de onderkant langs gaat. Bij oudere systemen wordt de [[elektrische stroom|stroom]] ook weleens afgenomen aan de zijkant of bovenkant van de [[derde rail]]. Bij de Londense metro is er ook een speciale vierde rail voor de retourstroom die normaliter door de rails gaat. | ||
De [[metro van Glasgow]] was oorspronkelijk getrokken door een kabel. | De [[metro van Glasgow]] was oorspronkelijk getrokken door een kabel. | ||
| Regel 64: | Regel 84: | ||
=== Dienstregeling === | === Dienstregeling === | ||
Een metro voert in veel steden een zeer frequente dienst uit, bijvoorbeeld een | Een metro voert in veel steden een zeer frequente dienst uit, bijvoorbeeld een keer per 5 minuten, maar elke 80 seconden komt ook voor, en in Nederland komt ook elke 15 minuten voor. <ref>https://nieuwsblad.be/cnt/gko2o7dem.</ref> | ||
Een dienstregeling is er wel, maar wordt door de meeste reizigers niet gebruikt. Zij gaan op een willekeurig moment naar het station, want er komt doorgaans een metro binnen enkele minuten. | Een dienstregeling is er wel, maar wordt door de meeste reizigers niet gebruikt. Zij gaan op een willekeurig moment naar het station, want er komt doorgaans een metro binnen enkele minuten. | ||
Over het algemeen wordt de dienstregeling buiten de spits meer geraadpleegd, daar de | Over het algemeen wordt de dienstregeling buiten de spits meer geraadpleegd, daar de metro's dan minder frequent gaan. | ||
== Speciale metro's == | == Speciale metro's == | ||
[[Bestand:Schwebebahn ueber Strasse.jpg|miniatuur|[[Wuppertaler Schwebebahn|Wuppertaler zweefbaan]]]] | [[Bestand:Schwebebahn ueber Strasse.jpg|miniatuur|[[Wuppertaler Schwebebahn|Wuppertaler zweefbaan]]]] | ||
===Monorail=== | ===Monorail=== | ||
Hoewel de eerste [[monorail]]s al midden 19e eeuw gebouwd werden, liet de toepassing voor stedelijk openbaar vervoer tot de jaren 1960 wachten, met name Japan was een van de pionierende landen. De [[Wuppertaler Schwebebahn]], een [[monorail]] in [[Wuppertal]] vormt hierop een zeer vroege uitzondering. Deze staat niet op de [[Rail (spoorwegen)|rail]] maar hangt eraan, de baan slingert boven de [[weg]] of de rivier de [[Wupper]]. Hierdoor kent de Schwebebahn geen gelijkvloerse kruisingen en mag het systeem een metro genoemd worden. In de 21e eeuw zijn er onder meer monorail-metrolijnen aangelegd in diverse steden in China, maar ook in [[MRT Bangkok|Bangkok]] en [[Metro van São Paulo|São Paulo]]. | Hoewel de eerste [[monorail]]s al midden 19e eeuw gebouwd werden, liet de toepassing voor stedelijk openbaar vervoer tot de jaren 1960 wachten, met name Japan was een van de pionierende landen. De [[Wuppertaler Schwebebahn]], een [[monorail]] in [[Wuppertal]] (1901) vormt hierop een zeer vroege uitzondering. Deze staat niet op de [[Rail (spoorwegen)|rail]] maar hangt eraan, de baan slingert boven de [[weg]] of de rivier de [[Wupper]]. Hierdoor kent de Schwebebahn geen gelijkvloerse kruisingen en mag het systeem een metro en een monorail genoemd worden. In de 21e eeuw zijn er onder meer monorail-metrolijnen aangelegd in diverse steden in China, maar ook in [[MRT Bangkok|Bangkok]] en [[Metro van São Paulo|São Paulo]]. | ||
=== Lichte metro === | === Lichte metro === | ||
Een [[lichte metro]] is een OV-systeem dat net als een metro via rails personen kan vervoeren. Door verschillende organisaties worden ze niet tot de metro gerekend omdat ze een kleinere (dus lichtere) capaciteit hebben. Een lichte metro heeft (gelijk aan lightrail) kleinere voertuigen, maar kruist (gelijk aan een metro) geen ander verkeer. Bekende voorbeelden zijn onder meer de [[Véhicule Automatique Léger|VAL]]-metro in [[Metro van Rijsel|de regio Rijsel/Lille]] en de [[Docklands Light Railway|DLR]] in Londen. Ook de [[Dorfbahn Serfaus]], hoewel dat eigenlijk een minimetro is, is in [[Europa (werelddeel)|Europa]] uniek doordat de treinen zweven op luchtkussens. | Een [[lichte metro]] is een OV-systeem dat net als een metro via rails personen kan vervoeren. Door verschillende organisaties worden ze niet tot de "echte/zware" metro gerekend omdat ze een kleinere (dus lichtere) capaciteit hebben. Een lichte metro heeft (gelijk aan lightrail) kleinere voertuigen, maar kruist (gelijk aan een metro) meestal geen ander verkeer. Bekende voorbeelden zijn onder meer de [[Semi-metro/pre-metro/lichte metro van Charleroi]], [[Véhicule Automatique Léger|VAL]]-metro in [[Metro van Rijsel|de regio Rijsel/Lille]] en de [[Docklands Light Railway|DLR]] in Londen. Ook de [[Dorfbahn Serfaus]], hoewel dat eigenlijk een minimetro is, is in [[Europa (werelddeel)|Europa]] uniek doordat de treinen zweven op luchtkussens. | ||
== Metrosystemen == | == Metrosystemen == | ||
| Regel 104: | Regel 124: | ||
</gallery> | </gallery> | ||
==== | ==== Semi-metro of lightrail ==== | ||
Het aanleggen van een metronetwerk vond men vaak een te kostbare aangelegenheid. Daarom werden in een aantal steden [[semi-metro|ongelijkvloerse trambanen]] aangelegd, in België meestal [[premetro]] genoemd. Deze zijn te vinden in: | |||
{| class="wikitable sortable" | {| class="wikitable sortable" | ||
| Regel 129: | Regel 149: | ||
<small>*Lengte van het deel in tunnels en/of op viaducten.</small> | <small>*Lengte van het deel in tunnels en/of op viaducten.</small> | ||
Verdere plannen voor andere steden werden niet ontwikkeld vanwege de enorme kosten en overlast voor omwonenden die de bouw met zich meebrengen. De term [[semimetro]] werd door de gemeente Den Haag al in 1975 verboden en dus door ambtenaren niet meer gebruikt. | Verdere plannen voor andere steden werden niet ontwikkeld vanwege de enorme kosten en overlast voor omwonenden die de bouw met zich meebrengen. De term [[semimetro]] werd door de gemeente Den Haag al in 1975 verboden, en dus door ambtenaren niet meer gebruikt. | ||
==== Sneltram ==== | ==== Sneltram ==== | ||
In [[Utrecht (stad)|Utrecht]] werd in plaats van een [[Lunettentrace|spoorlijn]] gekozen voor een [[sneltram]]: de [[Utrechtse sneltram]]. Het 9,8 km lange deel van [[Metro/sneltramlijn 51|lijn 51 door Amstelveen]] was tot 2019 een typisch voorbeeld van een sneltramtraject. Ook delen van het Rotterdamse | In [[Utrecht (stad)|Utrecht]] werd in plaats van een [[Lunettentrace|spoorlijn]] gekozen voor een [[sneltram]]: de [[Utrechtse sneltram]]. Het 9,8 km lange deel van [[Metro/sneltramlijn 51|lijn 51 door Amstelveen]] was tot 2019 een typisch voorbeeld van een sneltramtraject. (Nu ook, maar nu heet het geen metro meer). Ook delen van het Rotterdamse metronetwerk (Alexanderpolder, en lijn E, en de Hoekse lijn) zijn uitgevoerd als sneltram, maar worden toch metro of/en RandstadRail genoemd. Op deze delen zijn er diverse overwegen; géén conflictvrije baan dus. Lijn E en de Hoekse lijn zijn deels voormalige spoorlijnen. | ||
In Charleroi wordt het wel metro of metro legèr (lichte metro) genoemd, maar gaat het om korte sneltrams, die niet overal tunnels, viaducten of vrije baan hebben, en soms ook overwegen/gelijkvloerse kruisingen hebben. Één traject is zelfs een "ouderwetse" enkelsporige tramlijn, maar toch wordt alles metro genoemd. | |||
Er zijn zelfs steden die een "metrobus" lijn of netwerk hebben; dat heeft dus niks met een railsysteem te maken; het is een soort nep-metro. | |||
==== Hybride ==== | ==== Hybride ==== | ||
Het [[RandstadRail]]-netwerk tussen Den Haag, Rotterdam en [[Zoetermeer]] is deels ook te beschouwen als een sneltram of [[interurban]], voor de delen met spoorwegovergangen. Daarnaast is het deel vanaf de tramtunnel in Den Haag naar Zoetermeer vergelijkbaar met een metrotraject, omdat de sporen zijn gescheiden van al het overige verkeer dankzij tunnels en viaducten. Wettelijk gezien vallen de trajecten vanaf Station Laan van Nieuw Oost Indië in Den Haag naar Zoetermeer en Rotterdam en ook de 'Krakeling' in Zoetermeer onder [[wet lokaal spoor|lokaal spoor]]. RandstadRail sluit in Den Haag via de [[Netkous (Den Haag)|Netkous]] aan op het Haagse tramnetwerk en in Rotterdam via het [[Statenwegtracé]] op de Rotterdamse metro. | Het [[RandstadRail]]-netwerk tussen Den Haag, Rotterdam en [[Zoetermeer]] is deels ook te beschouwen als een sneltram of [[interurban]], voor de delen met spoorwegovergangen (RET metro-lijn E). Daarnaast is het deel vanaf de tramtunnel in Den Haag naar Zoetermeer vergelijkbaar met een metrotraject, omdat de sporen zijn gescheiden van al het overige verkeer dankzij tunnels en viaducten. Wettelijk gezien vallen de trajecten vanaf Station Laan van Nieuw Oost Indië in Den Haag naar Zoetermeer en Rotterdam en ook de 'Krakeling' in Zoetermeer onder [[wet lokaal spoor|lokaal spoor]]. RandstadRail sluit in Den Haag via de [[Netkous (Den Haag)|Netkous]] aan op het Haagse tramnetwerk en in Rotterdam via het [[Statenwegtracé]] op de Rotterdamse metro. | ||
=== Andere landen === | === Andere landen === | ||
| Regel 148: | Regel 172: | ||
===Valpartijen=== | ===Valpartijen=== | ||
Hoge [[Perron (platform)|perrons]] (vaak 1 meter of meer) vormen een veiligheidsrisico, ook al omdat mensen die op de sporen terechtkomen, moeite hebben om op het perron te klimmen. Ook is er een risico op [[Zelfmoord|zelfdoding]] door [[treinsuïcide]]. Op sommige metrolijnen worden daarom [[perrondeur]]en aangebracht om dit gevaar te | Hoge [[Perron (platform)|perrons]] (vaak 1 meter of meer) vormen een veiligheidsrisico, ook al omdat mensen die op de sporen terechtkomen, moeite hebben om op het perron te klimmen. Ook is er een risico op [[Zelfmoord|zelfdoding]] door [[treinsuïcide]]. Op sommige metrolijnen worden daarom [[perrondeur]]en aangebracht om dit gevaar te verminderen. | ||
===Criminaliteit=== | ===Criminaliteit=== | ||
| Regel 175: | Regel 199: | ||
* [http://wetten.overheid.nl/cgi-bin/deeplink/law1/title=Metroreglement Metroreglement uit www.wetten.nl]{{dode link|datum=november 2017 |bot=InternetArchiveBot }} | * [http://wetten.overheid.nl/cgi-bin/deeplink/law1/title=Metroreglement Metroreglement uit www.wetten.nl]{{dode link|datum=november 2017 |bot=InternetArchiveBot }} | ||
{{Commons|Metro}} | {{Commons|Metro}} | ||
{{woordenboek|metro}} | {{woordenboek|metro}} | ||
{{Appendix}} | |||
{{authority control|TYPE=0|Wikidata=Q115755619}} | |||
[[Categorie:Metro| ]] | [[Categorie:Metro| ]] | ||
Huidige versie van 21 aug 2024 om 18:55
| Metro | ||
| Lijn 9 van de Parijse metro | ||
| Lijn 9 van de Parijse metro | ||
| Aandrijving | elektromotor | |
| Periode | sinds tweede helft 19e eeuw | |
| Snelheid | tot ca. 120 km/h | |
| Beschikbaarheid | openbaar vervoer | |
| Infrastructuur | rails | |
| Doelgroep | stedelijk en regionaal vervoer | |
██ Metro in één stad
██ Metro in twee of meer steden
██ Metro in aanleg
██ Geplande metro
██ Geen metro
Een metro (ook wel ondergrondse of stadsspoorweg) is een vorm van openbaar spoorwegvervoer binnen stedelijk gebied[2] die gebruikmaakt van een bijna overal conflictvrije baan. Dat betekent dat de lijn meestal is aangelegd in een tunnel ("ondergrondse" of "moltrein") of op een viaduct en zodoende bijna alleen ongelijkvloerse kruisingen kent.[3] De metro kenmerkt zich meestal door een hoge rijfrequentie en een grote reizigerscapaciteit en houdt zowel wat betreft snelheid als stationsafstand en gewicht van het rollend materieel het midden tussen trein en tram.
Geschiedenis
De eerste metro ter wereld reed in Londen; de lijn werd op 10 januari 1863 geopend. Deze eerste metro, in het Verenigd Koninkrijk Underground genoemd, werd getrokken door een stoomlocomotief. De overstap naar elektriciteit werd al snel gemaakt omdat de stoom en het roet de stations en de reizigers bevuilden. Op het Europese vasteland reed de eerste metro in 1875 in Istanboel, de hoofdstad van het Ottomaanse Rijk.[4] Daarna volgde in 1896 de metro van Boedapest en eveneens in 1896 de metro van Glasgow. In 1900 ontstond de metro van Parijs.
Etymologie
De eerste ondergrondse spoorlijn in Londen kreeg de naam Metropolitan Railway ("grootstedelijke spoorweg"), naar de maatschappij die de lijn bouwde. De andere lijnen, alle gebouwd door particuliere bedrijven, kregen andere namen. Het hele Londense systeem is nu in handen van één enkel bedrijf, Transport for London; daarbinnen is Metropolitan Line de oudste lijn van het systeem.
De Londense Metropolitan volgde het voorbeeld van Parijs, waar de stadsspoorweg Chemin de Fer Métropolitain werd genoemd, kortweg métro.[5] Zo ontwikkelde de term zich van eigennaam tot de benaming van het vervoermiddel; eerst als 'stadsspoorweg' en later als 'ondergrondse in een grote stad'.
De benaming metro, in tegenstelling tot het Frans meestal zonder accent op de e en met de klemtoon op de eerste lettergreep, is internationaal bekend, maar er zijn andere benamingen, per taal en soms per stad verschillend. Zo spreekt men in New York over de subway (maar in de Amerikaanse hoofdstad Washington weer van metro), in de Duitstalige landen van U-Bahn (Unabhängige Bahn[2]) en in Japan "chikatetsu" (地下鉄, letterlijk vertaald "metaal onder de grond"). In Nederland werd aanvankelijk van "stadsspoorweg" gesproken, maar dat begrip wordt vaak alleen nog in wetteksten gebruikt. Het Afrikaans heeft een eigen benaming voor metro ontwikkeld: moltrein, hoewel Zuid-Afrika en Namibië zelf geen ondergrondse hebben.
Hoewel het woord metro zijn oorsprong in Londen vindt, zullen de Londenaren dat woord zelf nooit gebruiken, afgezien van Metropolitan Line voor één van de spoorlijnen van het netwerk. De officiële Londense benaming van het hele netwerk is Underground, en in de volksmond zegt men the Tube. (Enigszins technisch onderlegde Britten gebruiken het woord tube liever alleen voor de dieperliggende lijnen met een geboorde tunnel met ronde doorsnede.[6] De Metropolitan Line en de District Line hebben ondiep liggende, gegraven rechthoekige tunnels en mogen eigenlijk geen tubes heten.)
Kenmerken
De belangrijkste kenmerken van metro-systemen zijn:[7][8][9]
- Het gericht zijn op (inter)stedelijk gebied,
- Het rijden met elektrisch materieel,
- Het hebben van een eigen baan, tevens een (bijna) kruisingsvrije baan,
- Het rijden met een hoge tot zeer hoge frequentie. Maar in Nederland is de frequentie door alle bezuinigingen vaak niet erg hoog.
De term metro wordt echter te pas en te onpas gebruikt:
- Zo heeft Charleroi géén volwaardig metronet, maar het wordt vaak (ook officieel) wel metro genoemd. Er rijden korte sneltrams, deels op straat.
- Rotterdam heeft ook geen volwaardig metronet, omdat het niet geheel kruisingvrij is.
- In Berlijn zijn er zogenaamde "Metro-linien"; opgewaardeerde tramlijnen, èn buslijnen.
- De Tyne & Wear Metro heeft 8 bewaakte overwegen, en is dus niet conflictvrij. Onbewaakt voetpad komt zelfs ook voor.
- De metro do Cariri en de Metro de Teresina in Brazilië rijden met diesel-lightrail-treinen op gelijkvloerse enkelsporige spoorlijnen. Er zijn overwegen met en zonder slagbomen.
In Fortaleza is er ook een dergelijke "metro", maar dan ook op dubbelspoor, en deels op viaducten. In alle drie de gevallen is de frequentie ook bijlange niet conform een echte metro, maar voor de begrippen daar is het heel wat, en een hele verbetering.
- In Californië is er treinnetwerk dat Metrolink heet.
- In Los Angeles rijdt Metrorail, met 2 echte metrolijnen en 4 semi-metro/lightrail-lijnen. Daarnaast zijn er buslijnen die Metro Busway genoemd worden.
- Diverse steden/netwerken/vervoerbedrijven in de wereld hebben zelfs buslijnen die "Metrobus" genoemd worden. In Nederland is er een plan voor een lijn tussen Haarlem en Amsterdam.
Wielen
Technisch zijn er twee soorten metro's: metro's op spoorrails en metro's op luchtbanden. De metro op gewone rails is de bekendste en oudste vorm. De bandenmetro's zijn echter in opkomst, vooral in steden in Frankrijk zoals Parijs, Rijsel, Lyon en Marseille, maar ook steden op het Amerikaanse continent.
Voeding
De eerste Londense metro reed met een stoomlocomotief. De speciale stoomlocomotieven waren wel voorzien van koud water waarmee de stoom gecondenseerd kon worden. Daarnaast waren er vrij veel plaatsen in open lucht waar volop gestookt kon worden. Tegenwoordig rijden alle echte metro's op elektriciteit, veelal 750V gelijkspanning. In Italië, Spanje en Azië worden metro's veelal gevoed door een bovenleiding. Om bouwkosten bij tunnelbouw te besparen wordt meestal in plaats van bovenleiding gebruikgemaakt van een derde rail. Meestal wordt het systeem toegepast waar een sleepstuk aan de onderkant langs gaat. Bij oudere systemen wordt de stroom ook weleens afgenomen aan de zijkant of bovenkant van de derde rail. Bij de Londense metro is er ook een speciale vierde rail voor de retourstroom die normaliter door de rails gaat. De metro van Glasgow was oorspronkelijk getrokken door een kabel.
Gehandicapten
Een metro heeft bijna altijd een vrijwel gelijkvloerse instap. Of een metro te gebruiken is door rolstoelgebruikers, hangt dan ook vooral af van de vraag of het perron met een lift bereikbaar is. Volgens de moderne inzichten moet het perron altijd met een rolstoel bereikbaar zijn, maar dat is lang niet overal het geval. Op sommige -meestal zeer diep gelegen- stations is het gebruikelijk dat alle reizigers de lift gebruiken, maar vaak moeten de reizigers daarna en daarvoor nog een paar trappen op of af.
Dienstregeling
Een metro voert in veel steden een zeer frequente dienst uit, bijvoorbeeld een keer per 5 minuten, maar elke 80 seconden komt ook voor, en in Nederland komt ook elke 15 minuten voor. [10] Een dienstregeling is er wel, maar wordt door de meeste reizigers niet gebruikt. Zij gaan op een willekeurig moment naar het station, want er komt doorgaans een metro binnen enkele minuten. Over het algemeen wordt de dienstregeling buiten de spits meer geraadpleegd, daar de metro's dan minder frequent gaan.
Speciale metro's
Monorail
Hoewel de eerste monorails al midden 19e eeuw gebouwd werden, liet de toepassing voor stedelijk openbaar vervoer tot de jaren 1960 wachten, met name Japan was een van de pionierende landen. De Wuppertaler Schwebebahn, een monorail in Wuppertal (1901) vormt hierop een zeer vroege uitzondering. Deze staat niet op de rail maar hangt eraan, de baan slingert boven de weg of de rivier de Wupper. Hierdoor kent de Schwebebahn geen gelijkvloerse kruisingen en mag het systeem een metro en een monorail genoemd worden. In de 21e eeuw zijn er onder meer monorail-metrolijnen aangelegd in diverse steden in China, maar ook in Bangkok en São Paulo.
Lichte metro
Een lichte metro is een OV-systeem dat net als een metro via rails personen kan vervoeren. Door verschillende organisaties worden ze niet tot de "echte/zware" metro gerekend omdat ze een kleinere (dus lichtere) capaciteit hebben. Een lichte metro heeft (gelijk aan lightrail) kleinere voertuigen, maar kruist (gelijk aan een metro) meestal geen ander verkeer. Bekende voorbeelden zijn onder meer de Semi-metro/pre-metro/lichte metro van Charleroi, VAL-metro in de regio Rijsel/Lille en de DLR in Londen. Ook de Dorfbahn Serfaus, hoewel dat eigenlijk een minimetro is, is in Europa uniek doordat de treinen zweven op luchtkussens.
Metrosystemen
Benelux
In de Benelux zijn er drie steden met een metronetwerk:
| Naam | Land | Plaats | Startjaar | Netwerklengte | Passagiers (per week) |
|---|---|---|---|---|---|
| Amsterdamse metro |  Nederland |
Amsterdam | 1977 | 52,2 km | 2.380.000[11] |
| Brusselse metro | .png){kind=small} België |
Brussel | 1976 | 38 km | 3.180.000[12] |
| Rotterdamse metro | Nederland |
Rotterdam | 1968 | 101 km (excl. RandstadRail) | 1.850.000[13] |
De metro heeft relatief laat zijn intrede in de Lage Landen gedaan. Dat kwam vooral door de geringere omvang van de steden, het bestaan van een uitgebreid tramnetwerk en de vrij goede bereikbaarheid, waardoor er lange tijd geen noodzaak was voor een duur en ingrijpend vervoermiddel als de metro. Pas door de snelle groei van de steden in de twintigste eeuw en de spectaculaire opkomst van de auto vanaf de jaren 50, waardoor de bereikbaarheid snel verslechterde, ontstond de behoefte aan een snel en betrouwbaar stadsvervoermiddel voor de wat grotere afstanden: de metro.
-
Amsterdamse metrotreinen
-
Brusselse metrotrein
-
Rotterdamse metrotrein
Semi-metro of lightrail
Het aanleggen van een metronetwerk vond men vaak een te kostbare aangelegenheid. Daarom werden in een aantal steden ongelijkvloerse trambanen aangelegd, in België meestal premetro genoemd. Deze zijn te vinden in:
| Naam | Land | Plaats | Startjaar | Netwerklengte |
|---|---|---|---|---|
| Antwerpse premetro | België |
Antwerpen | 1975 | 11,5 km* |
| Brusselse premetro | België |
Brussel | 1969/1972 | 12 km* |
| Métro Léger de Charleroi | België |
Charleroi | 1976 | 35,3 km |
| Haagse semimetro | Nederland |
Den Haag | 1976 | 3 km* |
| RandstadRail | Nederland |
Den Haag / Zoetermeer | 2006 | 60 km |
*Lengte van het deel in tunnels en/of op viaducten.
Verdere plannen voor andere steden werden niet ontwikkeld vanwege de enorme kosten en overlast voor omwonenden die de bouw met zich meebrengen. De term semimetro werd door de gemeente Den Haag al in 1975 verboden, en dus door ambtenaren niet meer gebruikt.
Sneltram
In Utrecht werd in plaats van een spoorlijn gekozen voor een sneltram: de Utrechtse sneltram. Het 9,8 km lange deel van lijn 51 door Amstelveen was tot 2019 een typisch voorbeeld van een sneltramtraject. (Nu ook, maar nu heet het geen metro meer). Ook delen van het Rotterdamse metronetwerk (Alexanderpolder, en lijn E, en de Hoekse lijn) zijn uitgevoerd als sneltram, maar worden toch metro of/en RandstadRail genoemd. Op deze delen zijn er diverse overwegen; géén conflictvrije baan dus. Lijn E en de Hoekse lijn zijn deels voormalige spoorlijnen.
In Charleroi wordt het wel metro of metro legèr (lichte metro) genoemd, maar gaat het om korte sneltrams, die niet overal tunnels, viaducten of vrije baan hebben, en soms ook overwegen/gelijkvloerse kruisingen hebben. Één traject is zelfs een "ouderwetse" enkelsporige tramlijn, maar toch wordt alles metro genoemd.
Er zijn zelfs steden die een "metrobus" lijn of netwerk hebben; dat heeft dus niks met een railsysteem te maken; het is een soort nep-metro.
Hybride
Het RandstadRail-netwerk tussen Den Haag, Rotterdam en Zoetermeer is deels ook te beschouwen als een sneltram of interurban, voor de delen met spoorwegovergangen (RET metro-lijn E). Daarnaast is het deel vanaf de tramtunnel in Den Haag naar Zoetermeer vergelijkbaar met een metrotraject, omdat de sporen zijn gescheiden van al het overige verkeer dankzij tunnels en viaducten. Wettelijk gezien vallen de trajecten vanaf Station Laan van Nieuw Oost Indië in Den Haag naar Zoetermeer en Rotterdam en ook de 'Krakeling' in Zoetermeer onder lokaal spoor. RandstadRail sluit in Den Haag via de Netkous aan op het Haagse tramnetwerk en in Rotterdam via het Statenwegtracé op de Rotterdamse metro.
Andere landen
- Zie de Lijst van metrosteden
Veiligheid
Nederlandse regelgeving
In Nederland diende de uitvoerder van een metrodienst zich te houden aan het Metroreglement uit 1981. Dit is gebaseerd op de bepalingen over stadsspoorwegen in de Locaalspoor- en Tramwegwet uit 1900. Deze is per 1 december 2015 afgeschaft.[14]
Spoorongevallen
In vergelijking met andere – bovengrondse – vervoerswijzen heeft metrovervoer een goede reputatie op het gebied van spoorongelukken. Het metrovervoer is onderworpen aan strikte veiligheidsvoorschriften, met opgelegde procedures en onderhoud om risico's te minimaliseren. Frontale botsingen zijn zeldzaam als gevolg van het gebruik van gescheiden spoorbanen, en de – relatief – lage snelheden verminderen het optreden en de ernst van kop-staartaanrijdingen en ontsporing. Brand is ondergronds een ernstiger gevaar, zoals bleek bij de brand in station King's Cross in Londen in november 1987, toen 31 mensen omkwamen. Metronetten worden daarom over het algemeen zo gebouwd dat op meerdere plaatsen evacuaties mogelijk zijn.
Valpartijen
Hoge perrons (vaak 1 meter of meer) vormen een veiligheidsrisico, ook al omdat mensen die op de sporen terechtkomen, moeite hebben om op het perron te klimmen. Ook is er een risico op zelfdoding door treinsuïcide. Op sommige metrolijnen worden daarom perrondeuren aangebracht om dit gevaar te verminderen.
Criminaliteit
Metrostations zijn openbare ruimten waar veel mensen samenkomen, waardoor ze te maken kunnen krijgen met veiligheidsproblemen. Kleine criminaliteit zoals zakkenrollerij en bagagediefstal, maar ook misdrijven met geweld en aanrandingen komen voor, zowel in drukke treinstellen als in de stations en gangen.
Beveiligingsmaatregelen omvatten cameratoezicht, bewakers en treinbegeleiders, meestal ook met de bedoeling zwartrijders te weren of te betrappen. Aanvullend worden tourniquets of poortjes gebruikt om de toegang te controleren, en eventueel detectiepoorten om wapens op te sporen. In de Metro van Peking is de veiligheidscontrole te vergelijken met die van de luchthavens.
De ernstigste gevallen betreffen terreuraanslagen met soms vele slachtoffers. Bekende drama’s waren onder meer:
- Sarin-gasaanval in de metro van Tokio op 20 maart 1995
- Aanslagen in Londen op 7 juli 2005
- Aanslagen in Brussel op 22 maart 2016.
Overstromingen
Een risico is dat van overstroming, zoals meermaals bleek tijdens de natte zomer van 2021: op 20 juli verdronken daarbij In de metro van Zhengzhou (China) 14 reizigers;[15] op 25 juli liepen tunnels onder in de Metro van Londen,[16] en op 1 september in de Metro van New York,[17] Wetenschappers zien een verband tussen extreme regenval en klimaatverandering, en waarschuwen voor de kwetsbaarheid van ondergrondse lijnen.[18]
Zie ook
Externe links
|
Portaal Openbaar vervoer |
- Urbanrail.net, informatie over metro's over de hele wereld
- Metro Bits
- Metroreglement uit www.wetten.nl(Dode link)
Vrije mediabestanden over Metro op Wikimedia Commons
|
Zoek metro op Wiktionary. |
Bronnen, noten en/of referenties
|
_-_2022-07-04_-_6.jpg){kind=link}
