Las Mamás belgas

Las Mamás belgas was de naam waaronder een aantal Joods-communistische vrouwen bekend stonden die tijdens de Spaanse Burgeroorlog werkten als verpleegster voor de Internationale Brigades. De vrouwen hadden allen hun roots in Oost-Europa en kwamen vooral uit Antwerpen en Brussel. Ondanks de roepnaam waren er ook verpleegsters die niet uit België kwamen.

Geschiedenis

Het ziekenhuis dat gekend zou raken als "El Belga" in Ontinyent werd opgericht door socialisten op initiatief van het Internationaal Solidariteitsfonds. De socialisten voelden zich verdrukt door de zichtbaarheid van de communistische Internationale Rode Hulp. Eén van de drijvende krachten achter de oprichting was de Belgische volksvertegenwoordiger Albert Marteaux, zelf dokter. Hij zorgde er ook voor dat enkele professionele verpleegsters aan de slag gingen, waaronder zeven Nederlandse verpleegsters, waaronder Trudel de Vries. Daarnaast werkten er nog een Roemeense en Oostenrijkse verpleegster, een Hongaarse hulpverpleegster en een Zwitserse dokteres.

Vera Luftig leidde een groep van 21 Joods-communistische vrijwilligsters uit Antwerpen en Brussel, allen vrouwen met Oost-Europese roots. Vera Luftig overtuigde haar vriendinnen en 2 zussen nadat haar haar man Emiel Akkerman sneuvelde. Bij de vrouwen was ook Leja Berger, de vriendin van de eveneens reeds in Spanje gesneuvelde Piet Akkerman (broer van Emiel).

De meesten kenden elkaar via de Antwerpse Kulturfarein. De vrouwen volgden een spoedverpleegsterscursus bij de Joodse diamantair Mozes Kleinhaus die onderdak bood aan de uit Nazi-Duitsland gevluchte Joodse radiologie Blank. Ook leerden ze in Antwerpen een beetje Spaans.

Op 26 april 1937 nam de Antwerpse groep de trein naar Brussel waar ze verbleven in het appartement van Isidoor Spinger, die contacten had met onder meer Edward Anseele jr. en Isabelle Blume. De dag na hun vertrek vond het Bombardement op Guernica plats, wat de vrouwen ervaarden als een extra motivatie om naar Spanje te gaan strijden. Veel vrouwen wilden actief meevechten maar dit paste niet binnen de zeden van die tijd, zodat ze aan de slag gingen als hulpverpleegster.

Hoewel ze geen paspoort hadden reiden de vrouwen ongestoord naar Barcelona, vermoedelijk waren de treinconducteurs vanuit communistische middens geïnstrueerd de vrouwen ongemoeid te laten. 1 mei, toevallig de Dag van de Arbeid brachten ze door in de stad, waarbij ze onder meer de Plaça de Catalunya aandeden.

Op 2 mei 1937 arriveerden de vrouwen in Ontinyent, waar ze meteen aan de slag gingen ondanks hun gebrek aan goede opleiding. De vrouwen hadden in België contact gehad met Marteaux, die op dat ogenblik wel socialistisch volksvertegenwoordiger was, maar die een sterke sympathie voor het communisme had en in die 1939 overstapte naar de Kommunistische Partij van België. Door de connectie met Marteaux konden ze als communisten toch aan de slag in een socialistisch ziekenhuis. Het ziekenhuis waar ze werkten was ingericht in een oud klooster en werd gerund door Antoon Spinoy.

Het ziekenhuis zou op het hoogtepunt zo'n 80 Spaanse en 35 internationale verpleegsters. Er werd ook een verpleegstersopleiding ingericht om het gebrek aan voorkennis van de verpleegsters op te vangen. De meeste patiënten waren geen strijders van de Internationale Brigades: zo'n 90% waren gewone Spanjaarden.

In Ontinyent namen de vrouwen deel aan het sociale leven en ze richtten onder meer een koor op en hielden solidariteitsacties, onder meer om kinderen te voeden. De vrouwen trachtten binnen het ziekenhuis ook een communistische cel op te richten maar werden hierin tegengehouden door de socialistische ziekenhuisdirectie. In België stelde onder meer socialistisch parlementslid Max Buset zich vragen bij de rol van de communisten in het ziekenhuis. De spanningen liepen op, en toen de Nederlandse arts Ies Voet geen verband meer kreeg vertrok met Trudel de Vries ook de laatste Nederlandse verpleegster uit onvrede om bij de medische dienst van de Internationale Brigades te gaan werken (Servicio Sanitario Internacional).

Hun vrijgevochten gedrag viel op in het traditionelere Spanje. Dit zorgde zelfs binnen de linkse beweging voor commentaar, zo schreef de anarchist Ricardo Morales Espi een opiniestuk in het anarchistische blad El Prudoctor waarin hij hen onder meer verweet dat ze teveel rode lippenstift droegen tijdens het werk.

In november 1937 rapporteerde Dov Lieberman dat reeds zes van de verpleegsters hun partner was gesneuveld in de gevechten in Guadalajara en Huesca, van zes anderen vocht de partner nog mee bij de Internationale Brigades.

Genia Gross leerde pas een maand na zijn overleden dat haar man Maks Stark was gesneuveld, omdat de andere verpleegsters het nieuws niet durfden vertellen. Kort hierna zou Gross vertrekken naar het ziekenhuis van Murcia waar dr Bachrach werkte, een vriend van Genia en haar overleden echtgenoot.

In maart 1938 lichtte de ziekenhuisdirectie de vrijwilligers in over de penibele positie van de republikeinse strijdkrachten, waarbij de streek rond Valencia dreigde afgesneden te worden van het republikeins gebied, waardoor ze niet meer geëvacueerd zouden kunnen worden naar Frankrijk. De vrijwilligsters beslisten unaniem te blijven verder werken tot het eind.

Op 6 september 1938 werd Vera Luftig door de communistische cel in het ziekenhuis uit de partij gezet nadat tegen haar klacht was ingediend. De commissie oordeelde dat haar activiteit als communiste middelmatig was. De oorzaak van haar sanctie is niet duidelijk en ze werd evenmin als vijand van de partij gebrandmerkt.

In februari 1939 werden de verpleegsters via de luchthaven van Chiva (Valencia) per vliegtuig geëvacueerd naar Oran in Algerije.

Kort na hun terugkeer in België brak de Tweede Wereldoorlog. Omwille van hun communistische sympathieën en Joodse afkomst kwamen ze terecht in een situatie waarin ze actief vervolgd werden. De zussen Luftig werden lid van het verzet. Vera werd lid van het Russiche spionagenetwerk Die Rote Kapelle dat in 1942 werd ontmanteld waarna Vera onderdook. Rachel Luftig werd in 1944 gedeporteerd naar Ravensbrück maar overleefde het kamp. Golda Luftig werd in 1942 met haar zoontje gearresteerd en overleed in Auschwitz. Ook 2 andere oud-verpleegsters overleden in concentratiekampen. Stunea Osnos werd opgesloten in het Fort van Breendonk.

Verpleegsters

Belgisch-Joodse verpleegsters-vrijwilligers

• Leja (Lya) Berger, vriendin van spanjestrijder Piet Akkerman (gesneuveld in 1937).
• Lucy Blitzer
• Paja (Frieda) Buchalter. Overleden in 1944 in Auschwitz.
• Lily Friedman
• Rajza Goldfinger, in Spanje gehuwd met Brigadist Emmanuel Mailer
• Genia Gross, echtgenote van Spanjestrijder Maks Stark (gesneuveld op 10 januari 1938)
• Olga Harmat
• Henia Hass (tijdens WO2 gedeporteerd naar Auschwitz en Ravensbrück)
• Gutka Kinzclewska
• Adela Korn, getrouwd met Spanjestrijder Alter Szerman
• Anna Korn
• Rosa Leibovic
• Vera Luftig, gehuwd met Spanjestrijder Emiel Akkerman (gesneuveld in november 1936).
• Rachel Luftig, partner van Elias 'François' Goth
• Golda Luftig, partner van Szmul 'Solek' Berliner. Luftig overleed in Auschwitz
• Marie Mehrel
• Stunea Osnos (overleefde Ravensbrück)
• Rachel Oulianetzky
• Cyla Vospe, getrouwd met Spanjestrijder Jacob Bachrach
• Rachel Wacsman
• Gutka Wajnsztejn

Belgische professionele verpleegsters

• Rachel Van der Elst

Nederlandse professionele verpleegsters

• Ans (Antje) Blauw
• Jenny Schaddelee
• Nora (Noortje) Diamant
• Diny Heroma
• Jo Bovenkerk
• Maatje Huizinga
• Trudel de Vries
• Harry d’Ancona

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties