Claudius Ptolemaeus

Claudius Ptolemaeus (Grieks: Klaudios Ptolemaios; in het Nederlands ook gespeld Ptolemeüs) (87 - 150 n.Chr.) was een Grieks astroloog, astronoom, geograaf, wiskundige en muziektheoreticus die leefde te Alexandrië.

Astrologie

Ptolemaeus schreef een uitgebreide samenvatting van de astrologie van zijn tijd: de TetraBiblos (De vier boeken). In de Tetrabiblos wordt uitgebreid ingegaan op het duiden van horoscopen. Daarnaast worden aanwijzingen voor berekeningen gegeven. Een deel van het boek gaat over specifieke situaties, bijvoorbeeld astrologische standen die van belang zouden zijn bij buitenlandse reizen.
Ptolemaeus heeft een uitzonderlijk grote invloed op de astrologie na hem uitgeoefend. Veel van zijn technieken zijn nog steeds in gebruik bij astrologen.
Kritiek is er vooral geweest op de correlaties die Ptolemaeus legt tussen de betekenis van dierenriemtekens en jaargetijden. De correlatie tussen bijvoorbeeld het teken Ram en de lente geldt uiteraard alleen voor een deel van het noordelijk halfrond en kan dus niet universeel geldig zijn. Toch bouwt Ptolemaeus op dit soort vergelijkingen veel van zijn theorieën op. Waarbij meteen moet worden aangetekend dat Ptolemaeus waarschijnlijk geen of weinig kennis had van het zuidelijk halfrond en de relaties van de sterrenbeelden daarmee.

Astronomie

Ptolemaeus had een geocentrisch beeld van het zonnestelsel. Zijn opvattingen over astronomie, bekend als het "Stelsel van Ptolemaeus", hebben meer dan 1400 jaar, tot ver na de Middeleeuwen, deze wetenschap in West-Europa en Arabië beheerst. Pas veel later werd het door Copernicus weerlegd. De reden dat het wereldbeeld van Ptolemaeus zolang stand hield, had veel te maken met de opvattingen van de kerk. Volgens de bijbel is de aarde het middelpunt van het heelal, een beeld dat overeen kwam met die van Ptolemaeus. Kritiek op dit beeld werd niet geoorloofd en soms bestraft.

Ptolemaeus heeft de epicykel-theorie van Hipparchus vervolmaakt. Want met het sterrenmodel van Aristoteles kon namelijk niet verklaard worden waarom de planeten zich soms snel en zich soms langzaam, of soms zelfs achterwaarts, aan de hemel (schijnen te) bewegen. Om deze bewegingen met behulp van de epicykel-theorie te kunnen verklaren gebruikte Ptolemaeus honderden epicykels (hulpcirkels), maar zelfs nu nog zou de Aarde niet precies in het midden staan. Dit model legde Ptolemaeus vast in zijn dertiendelig manuscript 'Hè mathèmatikè syntaxis' ('De wiskundige verhandeling'). De werken van Ptolomaeus over astronomie zijn overgeleverd in het Arabisch, wat door de Arabische astronomen 'Kitab al-Madjisti' genoemd werd, wat 'Het grootste boek' betekent. Dit werd later verbasterd tot Almagest (het zeer grote). De Almagest bevatte ook een sterrencatalogus en een lijst van 48 sterrenbeelden, die door Hipparchus geschreven zijn.

Geografie

Ptolemaeus is wellicht nog meer bekend geworden door zijn "Cosmographia" of "Geographia", een gids voor het maken van kaarten inclusief een lijst van de geografische lengte en breedte van ca. 350 plaatsen. Aan de hand van dit werk kon men een serie kaarten tekenen van de gehele aan de auteur bekende wereld. In de Renaissance bestond veel belangstelling voor deze "Geographia": vóór 1600 werden er 31 Latijnse of Italiaanse edities van gedrukt. Deze uitgaven vormden de eerste atlassen.

Ptolemaeus verzamelde zijn gegevens in de eerste helft van de 2e eeuw na Chr. Hij noemt de Phrisii (de Friezen), de bewoners van de lage landen ten noorden van de grote rivieren. Hij noemt het Eiland van de Bataven niet, omdat hij voornamelijk steden en rivieren opgaf en weinig landschappen, maar hij heeft wel de bereidheid getoond om enkele plaatsnamen en enige andere geografische aanwijzingen op te nemen, die men altijd in Nederland probeerde te lokaliseren en die blijkens andere klassieke schrijvers in of bij het Eiland van de Bataven lagen. Hij gaf een lijst van steden, rivieren en streken, waarachter hij vier getallen liet volgen: de lengtegraad met de minuut en de breedtegraad met de minuut. Zijn getallen corresponderen uiteraard niet met onze graden, omdat hij uitging van de meridiaan van Alexandrië. Later werd dit Greenwich in Londen.

Externe links

• Online versie van de Cosmographia (scans)
• Online versie van de Cosmographia (digitaal)