Poème électronique

Dit artikel valt onder beheer van Dorp:Luisterrijk.

Edgar Varèse omstreeks 1910

De Frans-Amerikaans componist Edgard Varèse ( 22 december 1883 – New York, 6 november 1965 ) schreef in opdracht de compositie Poème électronique. Dit stuk vormde een belangrijke component van de multimediavoorstelling in het paviljoen waarmee Philips zich in 1958 manifesteerde op de Wereldtentoonstelling ¹⁾ ( Expo 58 ), in het Heizelpark in Brussel.
De compositie - elektronische muziek op een bandrecorder - werd in het paviljoen afgespeeld via een groot aantal speakers. Deze werden aangestuurd door elektronische systemen die zorgden, dat het geluid als het ware langs de wanden bewoog. Het geluid werd ondersteund door afwisselende beelden van een filmprojector.
Philips wilde op de Expo 58 aan de wereld haar kunnen op het gebied van audiovisuele techniek tonen, zoals multiple screen projectie en quadrafonie. Om die reden werd in Brussel een bijzonder paviljoen neergezet:
"waarmee een nieuwe kunst met onbegrensde mogelijkheden wordt ingeluid, namelijk het elektronische samenspel van licht, kleur, beeld, woord en muziek in de ruimte".

Paviljoen en compositie

De voor de bouw van het paviljoen aangetrokken architect Le Corbusier stelde een team samen bestaande uit de architect en componist Iannis Xenakis, componist Edgard Varèse en cinematograaf Philippe Agostini.

Het bouwwerk en de compositie vormden - met het Atomium als blikvanger - dé attractie op de Expo 58

Het paviljoen heeft van meet af aan de belangstelling van de architectenwereld gaande gehouden door zijn merkwaardige conceptie en zijn fantastische vormen, en geldt nog altijd als spraakmakend. Le Corbusier en Xanakis kozen voor een gewaagde constructie van gewelfde vlakken, die het betonnen bouwwerk het uiterlijk van een tent gaven. De vlakken waren opgebouwd uit vijf centimeter dikke platen beton. Een voor die tijd – zonder hulpmiddelen als computers - bijzonder gedurfde constructie die nog steeds bewondering oproept. Aangezien het beton bovendien met metaalverf was bewerkt, had het een blinkend, licht en futuristisch uiterlijk.
Het bouwwerk en de multimediavoorstelling vormden - met het Atomium ²⁾ als blikvanger - dé attractie op de wereldtentoonstelling in Brussel.

Philips paviljoen op de Expo 58 in Brussel

Na de tentoonstelling werd het paviljoen afgebroken en zijn alleen wat attributen, zoals de tapes van de compositie Poème électronique, bewaard gebleven.

Poème électronique

Het muzikale deel van Poème électronique bestond uit twee gedeelten: een elektronisch muziekstuk gecomponeerd door Iannis Xenakis, dat aan het begin van de voorstelling werd afgespeeld en het acht minuten durend elektronisch werk van Edgard Varèse.
De compositie Poème électronique werd begeleid door een show van wisselende beelden en kleurvlakken van Le Corbusier die op de metershoge wanden van het paviljoen werd geprojecteerd.
Het gaf de ontwikkeling van de mensheid weer, met afbeeldingen van de natuur, maskers van oude culturen, wapentuig, kinderen, volwassenen, bejaarden, steden, geboorte, leven en dood; een geweldig futuristisch klank- en lichtspel.
Als inleiding van deze show werd de volgende inleiding geprojecteerd:

Het 'elektronische gedicht' samengesteld door Le Corbusier, zijn medewerker Iannis Xenakis en de musicus Edgard Varèse, toont hoe onze steeds sterker gemechaniseerde beschaving streeft naar een toekomstige harmonie.

De voorstelling bestaat uit de volgende delen:

• De schepping
• Geest en materie
• Van duisternis naar dageraad
• Goden door mensenhand geschapen
• Zo smeedt de tijd de beschaving
• Harmonie
• Aan de gehele mensheid

Poème électronique was een groot succes. Drommen bezoekers stonden in lange rijen te wachten om binnen te komen.
Naar schatting bezochten tijdens de Expo 58 - die liep van april tot oktober 1958 - zo’n 2 miljoen mensen het audiovisuele spektakel, waarbij duizenden mensen verbijsterd en verwonderd het Philips Paviljoen verlieten.

Af en toe verliep de multimediashow niet altijd vlekkeloos en klopte de synchronisatie tussen geluid en beeld niet helemaal, of waren er andere mankementen die verholpen moesten worden.

Voorbereidingen

Voorafgaand aan de multimediavoorstelling op de tentoonstelling, werkten Le Corbusier, maar voornamelijk Varese, maandenlang samen aan het kunstwerk met ingenieurs en geluidstechnici van het natuurkundig laboratorium van Philips in Eindhoven. De componist bivakkeerde voor dat doel meer dan een half jaar in een huisje in Eindhoven. Hij was in het laboratorium voortdurend in de weer met echte en kunstmatig opgewekte geluiden als klokkengelui, babygehuil of wat er verder op zijn weg kwam.

Hij was is het laboratorium voortdurend in de weer met echte en kunstmatig opgewekte geluiden

Het resultaat was een acht minuten durende elektronische compositie die hij geschikt vond voor het paviljoen in Brussel en gebruik maakte van vijftien kanalen.
De eerste elektronische concerten hadden vaak geen succes, omdat de afwezigheid van visuele prikkels verveling tot gevolg had. Bij Poème électronique werd dit vermeden, door een aantal kanalen te gebruiken om hiermee quasi-visuele indrukken te wekken van geluiden die zich in de ruimte voortbewegen.

Bij de opname van de elektronische muziek, die Le Corbusiers creatie Poème électronique moest ondersteunen, ontstonden ernstige meningsverschillen met de klankingenieurs van Philips, die andere benaderingen voorstelden.

Het conflict liep zó hoog op, dat de directie van Philips een ‘schaduwopdracht‘ verstrekte aan de Franse componist Henri Tomasi. De compositie van Tomasi – ook Poème électronique geheten – was gewoon een muziekstuk voor orkest en bevatte geen elektronische componenten.

Toen dit alternatief aan Le Corbusier werd voorgelegd, veegde hij dit letterlijk en figuurlijk van tafel en eiste dat Varèse zijn werk zou voltooien.

De uiteindelijk voltooide compositie was een combinatie van bekende geluiden als klokgelui, orgelklanken en de menselijke stem met elektronische geluiden afkomstig van toongeneratoren ³⁾.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

¹⁾ De Expo 58 stond volledig in het teken van het geloof in vrijheid en vooruitgang, dat zo kenmerkend was voor de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Tijdens de Expo 58 werden heel veel nieuwe producten en vindingen getoond, waarvan een groot deel nu volledig geaccepteerd is.
²⁾ Het Atomium is een monument in het Heizelpark in Brussel, als herinnering aan de Expo 58. Het is een stalen constructie die bestaat uit negen gigantische bollen met elk een diameter van 18 meter, die samen een 165 miljard keer uitvergroot ijzerkristal voorstellen.
Oorspronkelijk was het Atomium bedoeld om slechts gedurende de Expo overeind te blijven, maar het bleek dermate populair dat het nooit is afgebroken.
³⁾ Een toongenerator is een regelbaar elektronisch apparaat waarmee een wisselspanning kan worden opgewekt. Het frequentiebereik van een toongenerator valt voor het grootste deel binnen het bereik van het menselijk gehoor.

• Poème électronique op YouTube