Brontekst bekijken van JHWH

<!---{{Zie artikel|Het artikel [[God (jodendom)]] behandelt het godsbegrip binnen het jodendom}}--->
<!---[[Bestand:Tetragrammaton scripts.svg|frame|right|Het Tetragrammaton in Oud Hebreeuws (1100 v.Chr. tot 300 n.Chr.), Aramees (10e eeuw v.Chr. tot 1 v.Chr.) en in modern Hebreeuws schrift]]---->
De [[Hebreeuws]]e lettercombinatie <big>'''יהוה''' </big>(jod-hee-vav-hee ('''JHWH''' of '''JHVH''')) is de Naam van [[God (jodendom)|God]] in de [[Hebreeuwse Bijbel]]. Deze lettercombinatie wordt ook het ''[[tetragrammaton]]'' genoemd: τετραγράμματον, wat [[Grieks]] is voor ’vier letters’.

==Herkomst en mogelijke betekenis==
===De naam JHW===
De naam ''Jhw'' („''Jhw in het gebied van de [[Sjasu]]''”) duikt voor het eerst op in [[Transjordanië]], vanaf [[14e eeuw v.Chr.|1400 v.Chr.]], namelijk in Egyptische teksten van [[Amenhotep III]] die verwijzen naar een volk dat daar leefde (ref. Donald Redford). Stammen werden wel meer geïdentificeerd aan de hand van de godheid die zij aanhingen. In dit geval zou ''Jhw'' duiden op ''Jaw'' of ''Jahu'', de naam waarvoor de vroegere ''[[El (god)|El]]'' door een stam werd ingeruild. De aanroeping ''Hallelu-Jah'' betekent letterlijk ''Ere zij Jah''.<ref>{{Aut|prof. Samuel Noah Kramer, prof. J. A. Wilson, dr. G. Ernest Wright en H. W. F. Saggs}}, (1974): ''Dagelijks leven in de Bijbeltijd'', p. 85</ref>
Veel persoonsnamen van deze stam die eerder ''el'' bevatten (''Elia, Natanaël''), kregen nu ''ja'' als suffix. El zou de voorloper zijn van JHWH (Jahweh/Jehovah).<ref name=MOM>{{Aut|Kerrigan, Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998): p. 137</ref><ref>De Hebreeuwse ''Jod'' (<big>'''י'''</big>) komt het meest overeen met de Nederlandse J (of de i wanneer gebruikt als klinker). In het Engels en het Frans klinkt J als dzj, daarom gebruikt men in die talen de Y. Wij kiezen er voor in dit artikel de ''Jod'' weer te geven als J.</ref>

Latere teksten in [[Ugarit]] opgegraven komen volgens taalgeleerden qua stijl erg dicht bij die van de [[Tenach]] en vermelden El en [[Baäl]] („''de Heer''”) tezamen.<ref name=MOM>{{Aut|Kerrigan,Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998) ''Midden-Oosterse Mythen, De eerste Heldendichten'', p. 97</ref> Het vroeg Hebreeuws lijkt bovendien heel erg op het [[Ugaritisch]]. Michaël Kerrigan c.s. menen dat de latere profeten van het Oude Testament ''Baäl'' als een valse god en vijand verketterden om het verband tussen Baäl en El te ontkennen.<ref name=MOM>p. 135</ref>
In Ugarit was El echter de vader van de vruchtbaarheidsdgod Baäl en zijn strijdbare zuster Asnat.<ref>{{Aut|Cyrus H. Gordon}}; Vóór de Bijbel; 1966 het Spectrum</ref> Volgens [[Exodus (boek)|Exodus]] 6 werd God door de stamvaders van Israël vereerd als El Sjaddai. 
El betekent ''hoog'' of ''verheven''. Aan Mozes maakt God zich bekend als JHWH, „ik ben die ik ben”. De naam El blijft meestal in de meervoudsvorm Elohim, een aanduiding van God. Het woord Baäl, heer, wordt helemaal verbonden met de vruchtbaarheidscultus, zodat men later zelfs in de geschriften namen als Isbaäl en Mefibaäl veranderde in Isboseth en Mefiboseth (Bosjeth = schande). Aanvankelijk was Baäl echter een neutraal woord.<ref>''Bijbelse Encyclopedie'', ''Baäl'', blz. 93; Kok 1979</ref>

===Het werkwoord HWH===
Qua [[etymologie]] houdt de naam waarschijnlijk verband met een oud Hebreeuws [[werkwoord]] ’zijn’ (HWH); de betekenis is dan: ‘hij is’ of ’hij zal zijn’ (derde persoon mannelijk enkelvoud, onvoltooide tijd). Vormen van dit werkwoord zijn verder betrekkelijk zeldzaam, in tegenstelling tot de (modernere?) stam HJH die hetzelfde betekent maar juist veel voorkomt.
JHWH kan ook een verbuiging zijn van de causatieve vorm van HWH, ’hi·wah’ (vormen, veroorzaken te zijn); de naam betekent dan ’hij veroorzaakt (zal veroorzaken) te worden.’

In de [[Thora]] ([[Exodus (boek)|Exodus]] hoofdstuk 3, vers 14-15) wordt beschreven dat [[Mozes]] aan God vroeg met welke naam Hij aangeduid wilde worden, voor het geval de menigte die naam wilde weten.
In deze passage vinden we een regel met zowel de werkwoordstam היה als הוה.
Opmerkelijk is dat de verbuiging אהיה van de eerste stam traditioneel is vertaald met ’Ik zal zijn’, en de verbuiging יהוה van de tweede stam niet met ’Hij zal zijn’ maar met ’H<font size=1>EERE</font>’ (JHWH):
:En God zei tegen Mozes: „Ik zal zijn (אהיה) die ik was (אהיה)”, en Hij zei: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’''Ik zal zijn'' (אהיה) heeft mij naar jullie gestuurd.’” En God zei verder tegen Mozes: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’''JHWH'' (יהוה), God van jullie vaders, God van Abraham, God van Izaak en God van Jakob, Hij heeft mij naar jullie gestuurd’; dit is Mijn Naam voor eeuwig, en dit is Mijn aandenken voor generatie (en) generatie!”

==Uitspraak==
De juiste uitspraak van JHWH is onderwerp van discussie. Het Hebreeuws werd namelijk [[Vocalisatie (schrift)|ongevocaliseerd]] (dat wil zeggen zonder klinkers) geschreven. [[Flavius Josephus]] schreef over de ’vier '''klinkers'''’ van de Naam. De uitspraak zou kunnen worden gereconstrueerd door deze te vergelijken met woorden waarvan de uitspraak bewaard gebleven is, zoals <small>JHWDH</small> ([[Juda (zoon van Jakob)|Jehoeda]]).<ref>De Hebreeuwse letter die hier als een ''W'' wordt weergegeven, is de ו ([[Waw (Hebreeuwse letter)|waw]]), die ook wordt gebruikt voor de ''oe''-klank.</ref> JHWH zou dan zo ongeveer als ’''jehoea''’ uitgesproken moeten worden.

De Naam mocht slechts eenmaal per jaar worden uitgesproken: door de hogepriester (''kohen gadol'') in de [[Joodse tempel]] tijdens de offerdienst op de Grote Verzoendag ([[Jom Kipoer]]). De juiste uitspraak was niet echt geheim, maar doordat de Naam zo zelden werd uitgesproken, zal het volk de uitspraak niet gekend hebben. Men veronderstelt dat de hogepriester de uitspraak aan zijn opvolger leerde. Aangezien de Tempel al bijna 2000 jaar niet meer bestaat en er al even lang geen hogepriester meer is, is de uitspraak van de Naam verloren gegaan.

Dit verbod op het uitspreken van deze Naam op andere momenten dan tijdens de offerdienst door de hogepriester op Jom Kipoer had te maken met het zware verbod dat de Thora geeft voor het onnodig uitspreken ervan.<ref>[[Leviticus]] 24:16 bepaalt dat het lasteren van Gods Naam dient te worden gestraft met de dood door steniging. Deze bepaling diende als afschrikking om de ernst van de laster aan te geven. Het onnodig uitspreken van de Naam, zou hieronder kunnen vallen. De doodstraf werd overigens zelden uitgevoerd en door de [[Talmoed]] zo aan banden gelegd, dat in de praktijk de doodstraf niet werd voltrokken.</ref> De rabbijnen beperkten daarom niet alleen het gebruik, maar ook de kennis van de uitspraak ervan tot enkel de hogepriester, die het aan de volgende hogepriester doorgaf. Trouwens, als de naam niet mag worden uitgesproken, spreekt het vanzelf dat buitenstaanders de naam nooit horen.

Het Hebreeuws wordt vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werden er een systeem bedacht om klinkertekens (''nikud'') toe te voegen zonder de medeklinkertekst te veranderen. Dit klinkersysteem hoort niet bij de oorspronkelijke heilige tekst. Omdat het verboden was de naam ’JHWH’ uit te spreken, zei men bij het voorlezen van teksten meestal ’adonai’ (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) als er ’JHWH’ stond. De [[masoreten]] hebben daarom bij het overschrijven van teksten van de [[Tenach]] de naam ’JHWH’ meestal voorzien van de klinkers van ’adonai’. In veel gevallen staat er ’Adonai JHWH’ en in die gevallen werden de klinkers van het woord ’elohim’ (God) ingevoegd, zodat men de woordcombinatie niet als ’adonai adonai’ uitsprak, maar als ’adonai elohim’.

De meeste geleerden geloven tegenwoordig dat Jahowah of Jehova(h) een late (ca. 1100 n.Chr.) hybride vorm is, die is ontstaan door de combinatie van de medeklinkers van ''JHWH'' met de klinkers van ''adonai''. Deze vorm werd gebruikt in de inleiding van de eerste uitgave van de [[Statenvertaling]] van 1637.<ref>[http://www.statenvertaling.net/1637/inhoud_nieuwe_testament.html Inleiding van de Statenvertaling]</ref> Omdat [[Jehovah's getuigen]] zich naar deze uitspraak van JHWH hebben genoemd, wordt de naam ''Jehova'' of ''Jehovah'' nu vaak met Jehovah’s getuigen geassocieerd. De [[Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen]] (ook wel Mormonen genoemd) gelooft dat „Jehovah” een naam is van [[Jezus Christus]] (God de Zoon).

Orthodoxe (rabbijnse) joden zullen nooit de Naam uitspreken. Zelfs ''God'' wordt door de joden vaak geschreven als ''G’d'' of ''G–d'', maar dit wordt gewoon uitgesproken als ''God''.

===Griekse vertalingen===
[[Origenes]] (tweede eeuw) en [[Hiëronymus van Stridon]] (vierde eeuw) schrijven dat er Septuaginta-handschriften bestaan met de ''onuitspreekbare'' heilige Naam. Er zijn hiervan nog zo’n tien fragmenten bewaard gebleven. Hiëronymus meldt in 384 in zijn brief aan Marcella, dat niet-ingewijden de onuitspreekbare naam onterecht toch proberen uit te spreken en dan ΠΙΠΙ, oftewel Pipi lezen.<ref>[http://epistolae.ccnmtl.columbia.edu/letter/427.html  Engelse vertaling] - S. {{Aut|Girolamo [(=Hiëronymus)]}}: ''Le Lettere'', Rome, deel 1, druk 1961, (Italiaanse uitgave), blz. 237, 238</ref> 
<!----[[Bestand:Lxx Minorprophets.gif|thumb|280px|Papyrus fragment uit de rol van Nahal Hever <br>met de tekst van [[Habakuk (boek)| Habakkuk]] 2:19, 20<br> gedateerd tussen 50 voor en 50 na Christus]]---->
Er zijn de laatste jaren oude Griekse [[Bijbelse handschriften| handschriften]] ontdekt die Gods naam, JHWH of יהוה (het tetragrammaton; de vier letters) bevatten. Die zijn vervaardigd door  Joodse schrijvers voor de opkomst van het christendom en door Joodse redacteurs daarna, die tot een betere vertaling van het Hebreeuws trachtten te komen. 
In die tijd was de standaardtekst voor niet Hebreeuws sprekende christenen de [[Septuaginta]].
We weten veel over de late Joodse herzieningen en recensies van het Grieks tegenover het Hebreeuws. Beroemd zijn de ''Grote drie'': [[Aquila van Sinope|Aquila]] (128 n. Chr.), [[Symmachus de Ebioniet| Symmachus]] en [[Theodotion]]. Deze drie vertalingen volgen het Hebreeuws letterlijk, vergeleken met de oudere Griekse vertalingen van de LXX. Moderne geleerden beschouwen een of twee van de drie als volledig nieuwe Griekse versies van de Hebreeuwse Bijbel.<ref>Vergelijk Dines, die alleen Symmachus een echt nieuwe versie noemt, met Würthwein, die alleen Theodotion als een herziening beschouwt en zelfs als een voorbeeld van een vroegere niet-septuaginta versie.</ref>  
Deze Griekse vertalingen hebben het Tetragrammaton in oud en in nieuw Hebreeuws schrift, en ook wel omgezet in Griekse letters, middenin de Griekse tekst van het verhaal.
Sommige kopieën van het Griekse Oude Testament uit de laatste eeuwen voor Christus, hebben een lege plek waar het tetragrammaton gestaan zal hebben, ander geven de Naam van God weer met „ΙΑΩ” (IAO); anderen gebruiken [[Image:15px-Phoenician he.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician waw.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician he.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician yodh.png|15px|]]; en er zijn nog handschriften met andere varianten.<ref>See [http://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/earlypap.html The ‘Textual Mechanics’ of Early Jewish LXX/OG Papyri and Fragments].</ref> Een belangrijke versie die [[Image:15px-Phoenician he.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician waw.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician he.png|15px|]][[Image:15px-Phoenician yodh.png|15px|]] gebruikt, is de versie van [[Aquila van Sinope]].<ref>Zie [http://www.ccel.org/ccel/swete/greekot.iii.ii.html Swete's Intro to the OT in Greek, chapter 2].6.5: “''Het Tetragrammaton is niet getranslitereerd naar Griekse lettters, maar geschreven met Hebreeuwse letters, en de letters zijn van het paleo-Hebreeuwse type [. . .]; vergelijk Origenes over Psalm 2: καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστάτοις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἐβραίοις χαρακτῆρσιν κεῖται τὸ ὄνομα, Ἐβραικοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις ''[“in de nauwkeurigste afschriften staat de Naam in Hebreeuwse letters, echter niet in de hedendaagse, maar in de oudste [Hebreeuwse letters]”]''—waar de ‘nauwkeurigste afschriften’ ongetwijfeld van Aquila’s versie zijn, want er is geen reden om aan te nemen dat enige kopiisten van de versie uit Alexandrië aarzelden om ο κς ''[de Heer]'' of κε ''[Heer, anspreekvorm]'' in plaats van יהוה ‎te schrijven.''”</ref>

De volgende Griekse handschriften bevatten het Tetragrammaton in Hebreeuwse letters: LXX P. Fouad Inv. 266; LXX VTS 10a; LXX IEJ 12; LXX VTS 10b; 4Q LXX Levb (=4Q120); LXX P. Oxy. VII.1007 Aq Burkitt Aq Taylor; Sym. P. Vindob. G. 39777; Ambrosiano O 39 sup.<ref>Vermeld op een inofficiële website van Jehovah's getuigen: http://jehovah.to/exe/greek/yhwh.htm</ref> De Papyrus Rylands 458 wordt nogal eens in deze discussie betrokken, maar geeft lege plekken.

Er bestaan geen handschriften van (delen van) het Griekse [[Nieuwe Testament]] met daarin een weergave van het tetragrammaton in Hebreeuwse letters of een Griekse transcriptie ervan (zoals ΙΑΩ).

==Gebruik in vertalingen==
In navolging van de Joodse traditie en het [[Nieuwe Testament]] is in veel Bijbelvertalingen de naam ’JHWH’ vervangen door ’Heer’, bedoeld als vertaling van ’Adonai’. Toch kan men aan het lettertype soms nog zien of er oorspronkelijk in het Hebreeuws ''JHWH'' of ''Adonai'' stond:

{| class="wikitable"
! !!Elohim!!Adonai!!JHWH!!Adonai JHWH!!JHWH Elohim!!JHWH Sebaoth
|-
|Voor Joden geoorloofde uitspraak||Elohim||Adonai||Adonai||Adonai Elohim||Adonai Elohim||Adonai Sebaoth
|-
|[[King James Version|King James]]||God||the Lord||the L<small>ORD</small>||the Lord G<small>OD</small>
|the L<small>ORD</small> God||the Lord of hosts
|-
|[[Statenvertaling]]||God||de Heere||de H<small>EERE</small> ||de Heere H<small>EERE</small>
|de H<small>EERE</small> God||de H<small>EERE</small> der Heirscharen
|-
|[[NBG 1951]] ||God||de Here || de H<small>ERE</small>|| de Here H<small>ERE</small>
|de H<small>ERE</small> God||de H<small>ERE</small> der Heerscharen
|-
|[[Groot Nieuws Bijbel|Groot-Nieuwsbijbel]] ||God||de Heer || de Heer|| de Heer mijn God
|de Heer mijn God||de almachtige Heer
|-
|[[Het Boek]] ||God||de Here || de H<small>ERE</small> || de Heer mijn God
|de H<small>ERE</small> mijn God||de H<small>ERE</small> van de hemelse legers
|-
|[[Willibrordvertaling]] 1978 ||God||de Heer || Jahwe || Jahwe, mijn Heer
|Jahwe God||Jahwe van de machten<br>Jahwe van de heerscharen
|-
|[[Willibrordvertaling]] 1995 ||God||de Heer || de <small>HEER</small> || Heer GOD
|de <small>HEER</small> God||de <small>HEER</small> van de machten
|-
|[[Nieuwe Bijbelvertaling|NBV 2004]]||God||de Heer||de <small>HEER</small><ref>Ook de beginletter als kleinkapitaal</ref>
|God, de <small>HEER</small><br /><small>HEER</small>, mijn God
| God, de <small>HEER</small>||de <small>HEER</small> van de hemelse machten
|-
|[[Nieuwe Bijbelvertaling|NBV Studiebijbel 2008]]||God||de Heer||<small>JHWH</small>
|de Heer, <small>JHWH</small><br /|de Heer, <small>JHWH</small>||  <small>JHWH</small>, God||<small>JHWH</small> van de hemelse machten
|-
|[[Herziene Statenvertaling|Herziene Statenvertaling 2010]]||God||de <small>HEERE</small>||de <small>HEERE</small>
|de Heere <small>HEERE</small>
|de <small>HEERE</small> God||de <small>HEERE</small> van de legermachten
|-
|[[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift|Nieuwe-Wereldvertaling]]<ref>In de Nieuwe-Wereldvertaling wordt ''Jehovah'' gespeld.</ref>||God
|de Heer
|Jehovah
|Soevereine Heer Jehovah
|Jehovah God
|Jehovah der legerscharen
|}

Het verschil tussen ''Adonai'' en ''JHWH'' is in veel vertalingen dus wel zichtbaar (maar niet hoorbaar) doordat het laatste in [[Kleinkapitaal|<small>KLEINKAPITAAL</small>]] wordt geschreven. In de NBV staat zelfs de beginletter van ''<small>HEER</small>'' in kleinkapitaal (in tegenstelling tot de namen van de Bijbelboeken, die allemaal met een gewone hoofdletter beginnen).

In de eerste tekst in de bijbel waarin de naam JHWH voorkomt (namelijk Genesis 2:4) voegt bijvoorbeeld de Statenvertaling de volgende uitleg toe: ''Na de voleinding van het werk der schepping, wordt hier allereerst God de naam van JEHOVAH gegeven, betekenende den zelfstandige, den zelfwezende, van zichzelven zijnde van eeuwigheid tot eeuwigheid en de oorsprong of oorzaak van het wezen aller dingen, waarom ook deze naam den waren God alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebr. het woord JEHOVAH of korter JAH staat.''<ref>Kanttekeningen bij de Statenvertaling; geraadpleegd van de OnlineBible, Importantia 2010</ref>

Jehovah’s getuigen daarentegen gebruiken nog steeds ''Jehovah'', en vinden dit zo belangrijk dat zij in hun [[Bijbelvertaling]], de [[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift|Nieuwe-Wereldvertaling]], deze naam zelfs in het in het geschreven [[Nieuwe Testament]] toevoegen, terwijl het tetragrammaton in geen enkele Griekse NT tekst voorkomt. Ook in nieuwtestamentische citaten uit het Oude Testament (Tenach), waar men de naam van God zonder enig bezwaar correct zou kunnen hebben geciteerd als ‘JHWH’, blijkt men in de – Griekstalige – grondtekst toch de voorkeur te hebben gegeven aan het Griekse ''Κύριος'' (Kurios, Heer). Hier zou de Septuaginta van invloed kunnen zijn geweest. Zo wordt de profeet [[Joël (boek)|Joël]] geciteerd (Joël 2 vers 32 in de meeste vertalingen, ofwel Joël 3 vers 5 in de [[Biblia Hebraica]], de [[Willibrordvertaling]] en de [[Nieuwe Bijbelvertaling]]) door de apostel [[Petrus]] in [[Handelingen van de Apostelen|Handelingen]] 2 vers 21 en door de apostel [[Paulus (apostel)|Paulus]] in Romeinen 10 vers 13 (zie [[Brieven van Paulus]]). Opmerkelijk is, dat in beide citaten uit Joël de weergave van ''JHWH'' als ''Κύριος'' wordt betrokken op ''Ἰησοῦς'' (= Iesous, Jezus).

Opmerkelijk is dat de Franse protestantse vertaling van Louis Segond<ref>{{fr}}[http://fr.wikipedia.org/wiki/Louis_Segond ''Louis Segond''] in de Franse Wikipedia</ref> voor ''JHWH'' de vertaling ''l’Éternel'' (letterlijk: de Eeuwige) gebruikt;<ref>Voorbeeld: [http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Numeri+6%3A23-27&id18=1&mv2=1&mv2fr=0&id9=1&pos=0&l=nl&set=10&idp0=19&idp1=10 Numeri 6:23-27]</ref> dit sluit goed aan bij wat gewoonlijk als de betekenis van ''JHWH'' wordt beschouwd, nl. ''Ik ben die Ik ben'' of ''Ik zal zijn die Ik zijn zal''. Ook voor de NBV is de vertaling ''Eeuwige'' overwogen, doch deze is uiteindelijk afgewezen.<ref>[http://www.nbv.nl/achtergrondinfo/godsnaam/ NBV Achtergrondinfo: Weergave van de naam JHWH]</ref>

==Zie ook==
* [[Nomina sacra]]
* [[Namen en titels van God]]

==Externe links==
* [http://nbv.nl/index.php?id=291 De Nieuwe Bijbelvertaling - Weergave van de naam JHWH]
* {{en}}[[:commons:File:Tetragrammaton-related-Masoretic-vowel-points.png|Masoretische opvatting van vocalisatie JHWH]]
* {{de}} [http://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-bibellexikon/details/quelle/WIBI/referenz/22127///cache/c9f4e5a032/ Bibellexikon]

{{Bron|bronvermelding=
* {{de}} {{Aut|B. D. Eerdmans}}, ''The Name Jahu'', O.T.S.V (1948), blz. 1-29
* {{de}} {{Aut|G. J. Thierry}}, ''The Pronunciation of the Tetragrammaton'', O.T.S.V, blz. 30-42
* {{de}} {{Aut|O. Eissfeldt}}, Neue Zeugnisse für die Aussprache des Tetragramms als Jahwe'', Z.A.W. 1935, blz. 59-76
* {{de}} {{Aut|Th. C. Vriezen}},''Ehje asjer ehje'', Festschrift für Bertholet 1950, blz. 498 vv
* {{de}} {{Aut|M. Buber}}, ''Mose2'', 1952, blz. 47-67
* {{de}} {{Aut|L. M. v. Pákodzdy}}, ''Die Deutung des JHWH-Namens in Exodus 3, 14'', Judaica, Band 4, 1955, blz. 193-208
* {{en}} {{Aut|K. v. d. Toorn, B. Becking, P. v. d. Horst}}, ''Dictionary of deities and demons'', Brill, Leiden, 1995, kol. 1711, 1712, Lemma 'YAHWEH'.
* {{nl}} {{Aut|Jurriaan Wijchers en Simon Kat}}, ''Bijbels Namenboek'', druk 1994, 318 blz., uitgeverij [[Boekencentrum Uitgevers|Boekencentrum]] BV - Zoetermeer, ISBN 9023918924
* {{nl}} {{Aut|Kerrigan,Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998) ''Midden-Oosterse Mythen, De eerste Heldendichten'', Time-Life books BV, Amsterdam, ISBN 9053902147
* {{nl}} {{Aut|Samuel Noah Kramer, J. A. Wilson, G. Ernest Wright en H. W. F. Saggs}}, 1974: ''Dagelijks leven in de Bijbeltijd''
'''Noten:'''<br />
<references />

{{Bronvermelding anderstalige Wikipedia|taal=en|titel= Greek Old Testament manuscripts that include the Tetragrammaton |oldid=|datum=20110502=2|sectie=}}
}}
{{Commonscat|Tetragrammaton}}

{{DEFAULTSORT:JHWH}}
[[Categorie:Septuagint]]
[[Categorie:God in het jodendom]]
[[Categorie:Hebreeuwse Bijbel]]