Brontekst bekijken van Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

{{Infobox internationale organisatie
| naaminregionaletaal = Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO)<br /><small>''North Atlantic Treaty Organisation (NATO)''<br />''Organisation du traité de l'Atlantique nord (OTAN)''</small>
| vlag = [[Bestand:NATO flag.svg|center|260px|Vlag van de NAVO]]
| vlagartikel = Vlag van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie
| embleem =
| embleemartikel =
| afbeelding = North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection).svg
| onderschrift = Lidstaten van de NAVO
| bestuurscentrum = {{BE-VLAG}} [[Brussel (stad)|Brussel]]
| talen = [[Engels]], [[Frans]]
| lidmaatschap = [[Noord-Atlantische Verdragsorganisatie#Lidstaten op alfabetische volgorde|30 staten]]
| oprichting = 4 april 1949
| km2 = 
| inwoners = 
| dichtheid = 
| tijdzone = 
| munteenheid =
| feestdag = 
| volkslied = 
| leiderstype1 = [[Secretaris-generaal van de NAVO|Secretaris-generaal]]
| leider1 = {{NO-VLAG}} [[Jens Stoltenberg]]
| leiderstype2 = Voorzitter van het<br />militaire comité
| leider2 = {{DK-VLAG}} [[Knud Bartels]]
| website = https://www.nato.int/
| portaal = 
}}
De '''Noord-Atlantische Verdragsorganisatie''' ('''NAVO''') ([[Engels]]: ''NATO'', ''North Atlantic Treaty Organisation''; [[Frans]]: ''OTAN'', ''Organisation du traité de l'Atlantique nord'') is een na de [[Tweede Wereldoorlog]] opgerichte organisatie ter ondersteuning van het [[Noord-Atlantisch Verdrag|Noord-Atlantische Verdrag]] dat in [[Washington D.C.|Washington]] op [[4 april]] [[1949]] werd getekend. Het [[NAVO-hoofdkwartier]] is gevestigd in de [[Brussel (stad)|Brusselse]] deelgemeente [[Haren (Brussel)|Haren]]. De NAVO is de tegenhanger van de [[Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie]], een militaire bondgenootschap van [[Rusland]] en vijf andere ex-leden van de [[Sovjet-Unie]].

== Partijen ==
Aanvankelijk deden [[België (hoofdbetekenis)|België]], [[Canada]], [[Denemarken]], [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]], [[IJsland]], [[Italië]], [[Luxemburg (land)|Luxemburg]], [[Nederland]], [[Noorwegen]], [[Portugal]], het [[Verenigd Koninkrijk]] en de [[Verenigde Staten]] mee. Later kwamen daar [[Turkije]] en [[Griekenland]] (februari 1952), de [[Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)|Bondsrepubliek Duitsland]] (1955) en [[Spanje]] (1982) bij. Na het einde van de [[Koude Oorlog]] sloten [[Tsjechië]], [[Polen]] en [[Hongarije]] zich aan (12 maart 1999), evenals [[Estland]], [[Letland]], [[Litouwen]], [[Slowakije]], [[Slovenië]], [[Roemenië]] en [[Bulgarije]] (29 maart 2004). Frankrijk maakte tussen 1966 en 1996 geen deel uit van de militaire organen van de NAVO; vanaf 1996 tot aan 3 april 2009 maakten de Fransen een voorbehoud met betrekking tot militair optreden. Sinds 4 april 2009 is Frankrijk weer volledig lid van de NAVO. 

Op de top van de NAVO in [[Boekarest]], op 3 april 2008, hebben de regeringsleiders van de NAVO-lidstaten besloten dat [[Kroatië]] en [[Albanië]] mochten toetreden tot de NAVO. Beide landen werden lid op 1 april 2009. Lidmaatschap van [[Macedonië (land)|Macedonië]] stuitte op een veto van Griekenland, wegens bezwaren van Griekenland tegen de constitutionele naam van Macedonië. Ook over [[Oekraïne]] en [[Georgië]] was er geen consensus. De NAVO besluit alleen met unanimiteit. De Verenigde Staten wensten hun lidmaatschap, terwijl een aantal Europese leden tegen was. Lidmaatschap van Georgië werd op de lange baan geschoven, omdat het betrokken is in territoriale conflicten en geen controle heeft over delen van zijn eigen grondgebied. Om dezelfde reden kan EU-lid [[Cyprus]] geen lid van de NAVO worden: in het noorden van Cyprus is een [[Noord-Cyprus|zelfverklaarde Turkse republiek]] gesticht, die overigens alleen door Turkije erkend wordt. Turkije erkent op zijn beurt het Griekstalige deel van Cyprus niet.

=== Lidstaten op alfabetische volgorde ===
{| class="vatop"
| width="25%" |
* {{AL}}
* {{BE}}
* {{BG}}
* {{CA}}
* {{DK}}
* {{DE}}
* {{EE}}
* {{FR}}
| width="25%" |
* {{GR}}
* {{HU}}
* {{IS}}
* {{IT}}
* {{HR}}
* {{LV}}
* {{LT}}
| width="25%" |
* {{LU}}
* {{ME}}
* {{NL}}
* {{MK}}
* {{NO}}
* {{PL}}
* {{PT}}
* {{RO}}
| width="25%" |
* {{SI}}
* {{SK}}
* {{ES}}
* {{CZ}}
* {{TR}}
* {{GB}}
* {{US}}

|}

== Wederzijds aangegane verplichtingen ==
[[Bestand:Overzicht op Museumplein met spandoek The Dutch disease is better for peace o, Bestanddeelnr 253-8627.jpg|thumb|[[Antikernwapendemonstratie van 21 november 1981]]]]
Het Noord-Atlantisch Verdrag is een militair verdrag dat wederzijdse verdediging en samenwerking van de legers van de westerse landen regelt, aanvankelijk vooral als tegenkracht tegen de [[communisme|communistische]] landen in het [[Oostblok]]. Die vormden op hun beurt in 1955 het [[Warschaupact]]. De kern van het verdrag staat in artikel 5, dat stelt dat in geval van een aanval op een van de staten in Europa of Noord-Amerika, deze door de andere zal worden opgevat als een aanval op allemaal en dat alle landen zullen meehelpen (samenwerken) om de aanvaller af te weren.<ref>[http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_17120.htm?selectedLocale=nl Het Noord-Atlantisch Verdrag], Artikel 5</ref>

Sinds het einde van de [[Koude Oorlog]] is het militaire belang van de NAVO afgenomen. De lidstaten incasseerden het vredesdividend en krompen hun strijdkrachten in. De NAVO is sindsdien in een transformatiefase, waarin nieuwe taken zoals bestrijding van [[terrorisme]], [[nucleaire proliferatie|proliferatie]] en [[anarchisme|anarchie]] op de agenda zijn gekomen. In de top van [[Praag]] in 2002 en de top van [[Istanboel]] in 2004 zijn hierover afspraken gemaakt. Tijdens een topconferentie in Wales in 2014 kwamen de lidstaten overeen ernaar te zullen streven binnen tien jaar 2% van het [[bruto binnenlands product]] te besteden aan defensie.<ref name="bbp1">[http://www.ad.nl/buitenland/navo-bondgenoten-beloven-meer-geld-voor-defensie~aa30aab4/ NAVO-bondgenoten beloven meer geld voor defensie] Algemeen Dagblad, 2 september 2014</ref><ref name="bbp2">{{en}} [https://www.gov.uk/government/publications/nato-summit-2014-wales-summit-declaration/the-wales-declaration-on-the-transatlantic-bond The Wales Declaration on the Transatlantic Bond], UK Government, 5 september 2014 (geraadpleegd op 1 augustus 2016)</ref> Aanleidingen hiertoe waren de [[Annexatie van de Krim door Rusland in 2014]] en de tereurdreiging vanuit [[Islamitische Staat (in Irak en de Levant)|IS]].

Artikel 5 is tot op heden eenmaal van toepassing verklaard: na de [[aanslagen op 11 september 2001]] in New York en Washington. De NAVO heeft de Verenigde Staten kort na deze aanslagen bijgestaan met [[Airborne Warning And Control System|AWACS]]-radarvliegtuigen. Operatie ''[[Afghaanse Oorlog (2001-heden)|Enduring Freedom]]'' daarentegen was geen NAVO-missie.

In februari 2003 deed NAVO-lid Turkije een beroep op de overige NAVO-leden op grond van artikel 4 van het Noord-Atlantisch Verdrag, dat voorziet in consultatie tussen de verdragsgenoten als het gebied, de politieke onafhankelijkheid of de veiligheid van een lidstaat wordt bedreigd. Turkije deed deze stap in verband met de gespannen situatie rond het buurland [[Irak]]. Een aantal westerse landen, waaronder de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, stond op het punt Irak binnen te vallen om [[Saddam Hoessein]] te verdrijven.

Steunmaatregelen aan Turkije werden op 10 februari 2003 door een veto van Frankrijk, Duitsland en België geblokkeerd. Op 16 februari 2003 kondigde secretaris-generaal [[George Robertson]] echter aan dat er overeenstemming was bereikt, waarbij Frankrijk, dat zich al langer een aparte plaats binnen de NAVO had toebedeeld en niet meer volledig lid was, echter nog niet meedeed. De steunmaatregelen aan Turkije werden in gang gezet. Eerdere formele beroepen op artikel 4 werden wel direct ingewilligd.

== [[NAVO-structuur|Organisatie]] ==
{{Zie hoofdartikel|secretaris-generaal van de NAVO}}
De [[secretaris-generaal van de NAVO|secretaris-generaal]] is de hoogste burgerfunctie van de organisatie, traditioneel vervuld door een Europeaan. Sinds 1 oktober 2014 is de voormalige premier van Noorwegen Jens Stoltenberg de voorzitter van de [[Noord-Atlantische Raad]] (NAR), bestaande uit permanente vertegenwoordigers van de lidstaten. Deze NAR vergadert elke woensdag en neemt bij unanimiteit de politieke besluiten. Deze Raad wordt bijgestaan door het Military Committee waar alle lidstaten met een leger in zijn vertegenwoordigd. De hoogste militaire commandant van de NAVO is de ''Supreme Allied Commander Europe'' (SACEUR), tot dusverre altijd een Amerikaan. Hij heeft deze titel om historische redenen, maar is ook commandant van NAVO-troepen buiten Europa.

Het politieke hoofdkwartier van de NAVO bevindt zich in [[Brussel (stad)|Brussel]], waar ook de NAR is gevestigd. De eerste locatie was in [[Londen]]. Daarna volgden verhuizingen naar het [[Palais de Chaillot]] in [[Parijs]] in 1952, vervolgens naar ''Porte Dauphine'' in Parijs in 1959.
Nadat Frankrijk onder president [[Charles de Gaulle|De Gaulle]] zich in [[1966]] had teruggetrokken uit de militaire samenwerking, besloot de NAVO te verhuizen uit Frankrijk.
Sinds 1967 is de NAVO gevestigd in [[Haren (Brussel)|Brussel (Haren)]] op de plek van het voormalige vliegveld, aan de [[A201 (België)|Bourgetlaan]]. In het najaar van 2010 is het Nederlandse bouwbedrijf [[Koninklijke BAM Groep|BAM]] in Brussel begonnen aan de bouw van een nieuw hoofdkwartier voor de NAVO aan de overzijde van de Bourgetlaan. Het contract heeft een waarde van ongeveer 460 miljoen euro. Het nieuwe gebouw bood op 250.000 m² onderdak aan ongeveer 4500 werknemers. Naar verwachting ging de bouw vijf jaar duren, in 2017 werd het gebouw al officieel ingehuldigd, met verhuis in 2017 en 2018.<ref>[http://nos.nl/artikel/167458-bam-bouwt-navohoofdkantoor-brussel.html BAM bouwt NAVO-hoofdkantoor Brussel], [[Nederlandse Omroep Stichting|NOS]], 25 juni 2010</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120930105343/http://www.interbuild.be/werven.aspx?page=4&refname=NAVO%20HOOFDKWARTIER&subid=1&refid=72 Interbuild werven: NAVO hoofdkwartier]</ref> De volgende NAVO-top van regeringsleiders en staatshoofden ging in 2017 in het nieuwe hoofdkwartier door.<ref>{{Citeer web|url=http://www.telegraaf.nl/buitenland/26179440/__NAVO-top_in_2017_in_Brussel__.html|titel=Volgende NAVO-top in 2017 in Brussel|bezochtdatum=2016-07-10|taal=nl}}</ref>

Het ''[[Supreme Headquarters Allied Powers Europe]]'' (SHAPE) is het militaire commandocentrum. Het is gevestigd in [[Casteau]] ten noorden van het Belgische [[Bergen (België)|Bergen]], [[Henegouwen]].

In [[1986]] werd het autonoom overlegorgaan '''Eurogroup''' opgericht. Hierin overleggen alle Europese NAVO-lidstaten en proberen ze gemeenschappelijke standpunten te vormen.

Het [[NAVO C3 agentschap]] zetelt in [[Brussel (stad)|Brussel]] en [[Den Haag]].

== Beknopte chronologie ==
[[Bestand:History of NATO enlargement.svg|thumb|300px|Uitbreiding van de NAVO in Europa]]
* 1949 - Oprichting op [[4 april]]. Ondertekenaars: [[België (hoofdbetekenis)|België]], [[Canada]], [[Frankrijk (hoofdbetekenis)|Frankrijk]], [[Luxemburg (land)|Luxemburg]], [[Nederland]], het [[Verenigd Koninkrijk]], de [[Verenigde Staten|Verenigde Staten van Amerika]], [[Denemarken]], [[IJsland]], [[Italië]], [[Noorwegen]] en [[Portugal]].
* 1952 - Toetreding [[Turkije]] en [[Griekenland]].
* 1955 - Toetreding [[Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)|Bondsrepubliek Duitsland]]. Oprichting van het [[Warschaupact]].
* 1961 - Start van de bouw van de [[Berlijnse Muur]]; het [[IJzeren Gordijn]] verdeelt Oost en West-Europa.
* 1966 - [[Frankrijk]] is een nucleaire macht geworden en trekt zich terug uit de militaire structuur, maar blijft politiek lid.
* 1974 - Griekenland trekt zich vanwege de [[Turkse invasie van Cyprus]] terug uit het bondgenootschap.
* 1980 - Griekenland treedt weer toe.
* 1982 - [[Spanje]] wordt het zestiende lid.
* 1989 - Val van de [[Berlijnse Muur]].
* 1990 - Duitse hereniging, waardoor het grondgebied van de voormalige [[Duitse Democratische Republiek|DDR]] deel van het NAVO-gebied wordt.
* 1991 - Opheffing van het [[Warschaupact]].
* 1999 - Toetreding van [[Polen]], [[Tsjechië]] en [[Hongarije]].
* 1999 - Operatie/missie [[Kosovo Force|KFOR]] in [[Kosovo]].
* 2001 - Voor het eerst in de bestaansgeschiedenis van de NAVO treedt artikel 5 van het Noord-Atlantisch Verdrag in werking (na de aanslagen op de [[Verenigde Staten]] van 11 september 2001).
* 2004 - Toetreding van [[Bulgarije]], [[Estland]], [[Letland]], [[Litouwen]], [[Roemenië]], [[Slowakije]] en [[Slovenië]].
* 2008 - Top van Boekarest: vergadering om [[Kroatië]] en [[Albanië]] lid te maken.
* 2009 - Toetreding van [[Albanië]] en [[Kroatië]].<ref>[http://www.telegraaf.nl/buitenland/3618786/__Albanie_en_Kroatie_NAVO-lid__.html Albanië en Kroatië lid van de NAVO] - ''[[De Telegraaf]]'' - 1 april 2009</ref> Frankrijk wordt weer volledig lid.
* 2011 - Operatie/missie in [[Opstand in Libië|Libië]].
* 2013 - Operatie/missie in Turkije. Nederland stuurt troepen en [[MIM-104 Patriot|Patriotsystemen]] om de grens te verdedigen tegen mogelijke aanvallen met ballistische raketten uit Syrië.
* 2014 - Vergroting van militaire aanwezigheid door NAVO in de [[Baltische staten]] en [[Polen]] in verband met de [[Tijdlijn van de Oekraïnecrisis|onrusten in Oost-Oekraïne]].
* 2014 - Bijeenkomst in Wales waar wordt besloten dat de uitgaven voor defensie niet langer zullen dalen en dat de leden zullen streven naar een verhoging van de defensie-uitgaven tot 2% van het [[bruto binnenlands product]] (bbp) in 2024.<ref name="bbp1" /><ref name="bbp2" />
* 2017 - Toetreding van [[Montenegro]].<ref>[http://www.tijd.be/politiek-economie/internationaal-algemeen/Montenegro-maandag-29ste-NAVO-lid/9900912?ckc=1&ts=1496652260 Montenegro maandag 29ste NAVO-lid] - ''[[De Tijd (België)|De Tijd]]'' - 4 juni 2017</ref>
* 2017 - Leden herbevestigen afspraken van Wales om 2% van bbp aan defensie te besteden in 2024, ondanks [[Donald Trump]]s uitspraken dat er meer zal worden uitgegeven.<ref>NU.NL [https://www.nu.nl/politiek/5360591/nieuwe-tirade-van-trump-zet-tweede-dag-navo-top-scherp.html Nieuwe tirade van Trump zet tweede dag NAVO-top op scherp, 12 juli 2018], geraadpleegd op 22 juli 2018</ref>
De andere landen van de [[Europese Unie]] ([[Finland]], [[Ierland (land)|Ierland]], [[Oostenrijk]], [[Zweden]], [[Cyprus]] en [[Malta (land)|Malta]]) zijn geen lidstaten van de NAVO. Oostenrijk wordt geen lid omdat het land, toen het na inwerkingtreding van het [[Oostenrijks Staatsverdrag]] in 1955 weer zelfstandig werd, verklaard heeft ''voor eeuwig neutraal'' te blijven. Finland treedt niet toe om conflicten met buurland Rusland te voorkomen. Zweden is ook een neutraal land en is derhalve geen lidstaat. Na de [[annexatie van de Krim door Rusland in 2014]] kropen Finland en Zweden wel richting NAVO. Een nieuwe overeenkomst zorgt ervoor dat bij "rampen, onrust en bedreigingen voor de veiligheid" NAVO-troepen kunnen worden ingezet.<ref>[http://nos.nl/artikel/691678-finland-en-zweden-flirten-met-de-navo.html Finland en Zweden flirten met de NAVO], NOS, 27 augustus 2014 (geraadpleegd op 1 augustus 2016)</ref>

== De NAVO in enkele cijfers ==
Na het aflopen van de [[Koude Oorlog]] en het [[uiteenvallen van de Sovjet-Unie]] zijn de totale defensie uitgaven van de NAVO trendmatig gedaald. Veel landen hebben door de afnemende militaire dreiging hun legers ingekrompen. Hieraan kwam een einde na de [[Annexatie van de Krim 2014|Russische overname van de Krim]] in 2014. In 2017 besloten de Navo-ministers van Defensie oude commandostructuren weer op te tuigen.<ref>[https://www.volkskrant.nl/buitenland/navo-opent-weer-hoofdkwartieren-herleven-koude-oorlogstijden~a4534417/ Navo opent weer hoofdkwartieren: herleven Koude Oorlogstijden?] de Volkskrant, 9 november 2017</ref>

{| class="wikitable" style="text-align: right"
|+ in miljarden [[Amerikaanse dollar]]s (tenzij anders aangegeven)
!width="50pt"|Jaar
!width="80pt"|Defensie-uitgaven Verenigde Staten
!width="80pt"|Percentage van het [[bruto binnenlands product|bbp]]
!width="80pt"|Defensie-uitgaven Canada en Europa
!width="80pt"|Percentage van het bbp
!width="80pt"|Totaal defensie-uitgaven
|-
|align="center"| 2008 || 777 || 4,67% || 288 || 1,69% || 1065
|-
|align="center"| 2009 || 798 || 4,94% || 279 || 1,70% || 1077
|-
|align="center"| 2010 || 739 || 4,46% || 275 || 1,64% || 1014
|-
|align="center"| 2011 || 746 || 4,42% || 266 || 1,56% || 1012
|-
|align="center"| 2012 || 705 || 4,09% || 261 || 1,53% || 966
|-
|align="center"| 2013 || 665 || 3,78% || 257 || 1,51% || 922
|-
|align="center"| 2014 || 630 || 3,61% || 254 || 1,47% || 884
|-
|align="center"| 2015 || 618 || 3,37% || 253 || 1,43% || 871
|-
|align="center" colspan="6"| Bron: jaarverslag NAVO 2015<ref name="NAVO15">{{en}} [http://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2016_01/20160128_SG_AnnualReport_2015_en.pdf NATO Annual report 2015], geraadpleegd op 1 augustus 2016</ref>
|}
De Verenigde Staten vindt al lange tijd dat de Europese NAVO-leden te weinig aan hun defensie uitgeven. Dit leidde tot de overeenstemming in Wales in 2014 om ten minste 2% van het bbp aan defensie uit te geven in 2024. Rusland heeft het voordeel van één leger onder een bevelsstructuur terwijl de legers van de Europese landen kleiner en meer versnipperd zijn waardoor ze minder efficiënt kunnen optreden.<ref name="RAND">{{en}} RAND [https://www.rand.org/blog/2018/07/a-look-at-nato-funding.html A Look at NATO Funding, 13 juli 2018], geraadpleegd op 22 juli 2018</ref>

In 2015 gaf Nederland volgens de cijfers van de NAVO 9,2 miljard dollar aan defensie-activiteiten uit en België 4,2 miljard dollar.<ref name="NAVO15" /> Voor beide landen was dat ongeveer 1% van het bbp; Nederland zat er boven en België haalde de 1% net niet.<ref name="NAVO15" /> Na de Verenigde Staten gaf [[Griekenland]] met 2,5% van het bbp verhoudingsgewijs het meeste uit aan defensie.<ref name="NAVO15" /> In 2015 telden alle leden van de NAVO gezamenlijk 3,25 miljoen militairen. De Verenigde Staten telden 1,3 miljoen militairen, gevolgd door Turkije met ruim 450.000 man. Frankrijk en Duitsland telden allebei ongeveer 200.000 militairen, Nederland had er 41.000 en België 31.000.<ref name="NAVO15" />

== Verhoudingen met andere landen ==
* Het [[Partnerschap voor vrede]] is een programma van de NAVO dat helpt het vertrouwen tussen de NAVO en andere [[Europa (werelddeel)|Europese]] landen en landen van de voormalige [[Sovjet-Unie]] te vergroten. Het werd opgericht op [[10 januari|10]] en [[11 januari]] [[1994]] in [[Brussel (stad)|Brussel]].
* De [[Euro-Atlantische Partnerschapsraad]] (EAPC) werd opgericht op 29 mei 1997 en is een forum voor regelmatige coördinatie, overleg en dialoog tussen alle 49 deelnemers.
* De [[Mediterrane Dialoog]] werd opgericht in 1994 om op een vergelijkbare manier te coördineren met [[Israël]] en met de landen in [[Noord-Afrika]].
* Het [[Samenwerkingsinitiatief van Istanboel]] (Istanbul Cooperation Initiative) werd in 2004 aangekondigd als een platform voor dialoog voor het Midden-Oosten op dezelfde wijze als de Mediterrane Dialooggroep.
* Andere staten in de wereld hebben ook contact gelegd met de NAVO om te participeren in enkele van de activiteiten van het [[Partnerschap voor vrede]].

== Zie ook ==
* [[Shanghai-samenwerkingsorganisatie]]
* [[Warschaupact]]
* [[NAVO-codenaam]]
* [[Operatie Gladio]]

== Externe link ==
* {{en}}[https://www.nato.int/ Officiële website] van de NAVO

{{Appendix}}
{{Wikisource|Noord-Atlantisch Verdrag}}
{{Navigatie intergouvernementele organisaties}}
{{Wikt|NAVO}}
{{stek}}
[[Categorie:NAVO| ]]