Brontekst bekijken van 's-Hertogenbosch

{{Infobox plaats in Nederland
| naam           = 's-Hertogenbosch
| altnaam        = Den Bosch
| soort          = Stad
| foto0=[[Bestand:Overzicht van de zuidwestgevel met kerktoren - 's-Hertogenbosch - 20381297 - RCE.jpg|{{Infobox/afbeeldingbreedte}}px]]
| ondertitel0=[[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]]
| bestandsnaam vlag =Flag of 's-Hertogenbosch.svg
| vlagartikel    = Vlag van 's-Hertogenbosch
| wapenartikel   = Wapen van 's-Hertogenbosch
| bestandsnaam wapen = S-Hertogenbosch wapen.svg
| lat_deg        = 51
| lat_min        = 41
| lat_sec        = 21
| lon_deg        = 5
| lon_min        = 18
| lon_sec        = 11
| kaart          = [[Bestand:Map NL 's-Hertogenbosch-'s-Hertogenbosch.png|265px|Locatie 's-Hertogenbosch]]
| provincie      = {{NL-vlag|Noord-Brabant}}
| gemeente       = {{NL-vlag|'s-Hertogenbosch}}
| inwoners       = 152.471 (1800 inw/km²)<ref>{{Citeer nieuws|title=Kerncijfers 2017|url=https://www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/Kerncijfers_2017.pdf|publisher=Gemeente 's hertogenbosch|date=1 januari 2017|accessdate=6 augustus 2018|archiefurl=https://web.archive.org/web/20180807001654/https://www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/Kerncijfers_2017.pdf|archiefdatum=7 augustus 2018|dodeurl=ja}}</ref>
| datum inwoners = <abbr style="border-bottom: none;" title="1 januari 2017">2013</abbr>
| hoogteligging  = 6,5
| oppervlakte    = 39,98
| oppervlakte land = 36,38
| oppervlakte water = 3,60
| dichtheid      = <!--1800-->
| naam inwoner   = Bosschenaar
| stadsrechten   = [[1185]]
| verkeersader   = {{Pictogram weg Nederland A-weg|2}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|59}} {{Pictogram weg Nederland A-weg|65}}, {{Pictogram weg Nederland N-weg|279}}, {{Pictogram weg Nederland RING-weg|Ring||'s-Hertogenbosch}}<br />{{Pictogram weg| link=Zuid-Willemsvaart| tekst=Zuid-Willemsvaart| tekstkleur={{Verkeerswit|NL}}| schildkleur={{Verkeersblauw|NL}}| randkleur={{Verkeerswit|NL}}| achtergrondkleur={{Verkeerswit|NL}}}},<br />[[Spoorlijn Utrecht - Boxtel|Staatslijn H]], [[Spoorlijn Tilburg - Nijmegen|Brabantse Lijn]]
| netnummer      = 073
| woonplaatscode = 1595
| COROP          = Noordoost-Brabant
| postcode       = 
| overig         = 
| image = 's-Hertogenbosch Rijksmonument 21719 Stadhuis, Markt 1.JPG
| caption = Het [[stadhuis van 's-Hertogenbosch]]
| image1=Binnendieze 's-Hertogenbosch 2.jpg
| caption1=[[Binnendieze]]
| image2=Brabanthallen hoofdgebouw.jpg
| caption2=Hoofdgebouw [[Brabanthallen 's-Hertogenbosch|Brabanthallen]]
}}
''' 's-Hertogenbosch''' ({{Audio|Nl-'s-Hertogenbosch.ogg|<small>uitspraak</small>}}), veelal '''Den Bosch''' genoemd, is de hoofdplaats van de [[Nederland (hoofdbetekenis)|Nederland]]se [[gemeente (bestuur)|gemeente]] [['s-Hertogenbosch (gemeente)|'s-Hertogenbosch]]. Daarnaast is het de hoofdstad van de provincie [[Noord-Brabant]], waarvan het met een bevolking van {{Statistiek woonplaats Nederland inwoners|1595}} ({{Statistiek woonplaats Nederland inwoners|TXT=Year}}) naar inwonertal de vierde stad is (na [[Eindhoven]], [[Tilburg]] en [[Breda]]). De hele gemeente telt zo'n {{Statistiek gemeente Nederland inwoners|0796}} inwoners. De stad is een voormalige [[Garnizoen|garnizoensstad]] en verder de zetel van het [[bisdom 's-Hertogenbosch]].

== Naam ==
De naam Den Bosch is ouder dan de officiële naam 's-Hertogenbosch.<ref>H.P.H. Camps, ''Het stadsrecht van Den Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium Trinitatis (1330)'', Hilversum: Uitgeverij Verloren (1995), [http://books.google.nl/books?id=GiSZuyDuvCkC&pg=PA59 p.&nbsp;59]</ref>

In veel andere talen wordt 's-Hertogenbosch aangeduid met de vertaling daarvan: ''Bois-le-Duc'' in het Frans, ''Boscoducale'' in het Italiaans, ''Bolduque'' in het Spaans en ''Herzogenbusch'' in het Duits. De Latijnse naam is ''Silva Ducis'' of ''Buscum Ducis''.

Het ''Genootschap ter bevordering van het gebruik van de naam 's-Hertogenbosch'' probeert het gebruik van de officiële naam – die op 1 januari 1996 bij wet is vastgelegd – te bevorderen.<ref>[http://www.s-hertogenboschalstublieft.nl/ 's-Hertogenbosch] s-hertogenboschalstublieft.nl</ref>

Daarnaast heeft 's-Hertogenbosch bijnamen. In de carnavalstijd wordt de stad Oeteldonk genoemd. In de 80-jarige oorlog heette de stad [[Moerasdraak]], vanwege de ligging tussen moerasgebieden.<ref>Puur Natuur, tijdschrift [[Vereniging Natuurmonumenten]], zomer 2016, p.&nbsp;15</ref>

== Geschiedenis ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van 's-Hertogenbosch}}
[[Bestand:S-hertogenbosch stad 1866.gif|thumb|left|Kaart van 's-Hertogenbosch in 1866]]
[[Bestand:Famien Strada Histoire-Den Bosch-ppn087811480 MG 8910T2p039.tif|thumb|left|Stadsgezicht van 's-Hertogenbosch in 1727]]
[[Bestand:Citadel beeldbankvenw.jpeg|thumb|Samenloop van de [[Dommel (watergang)|Dommel]] en de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]]]]

's-Hertogenbosch kreeg in [[1184]] stadsrechten van graaf [[Godfried III van Leuven]], die ook [[Lijst van heersers van Lotharingen#Hertogen van Neder-Lotharingen|hertog van Neder-Lotharingen]] was als Godfried VII. Enige tijd daarvoor was het op grondgebied van [[Orthen]] ontstaan als een nederzetting van handelaren aan de samenloop van de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]] en de [[Dommel (watergang)|Dommel]], die tegenwoordig samenkomen bij de [[Citadel van 's-Hertogenbosch|Citadel]] in de stad. Het was de vierde stad van [[Hertogdom Brabant]].<ref>[http://www.stadsarchief.nl/ Welkom bij het Stadsarchief 's-Hertogenbosch - Gemeente 's-Hertogenbosch<!-- Automatisch gegenereerde titel -->]</ref> De vroegste vermelding van 's-Hertogenbosch is in een document uit [[1196]]. Het is een van de oudste steden van Nederland. In die tijd was het niet zo gebruikelijk dergelijke rechten expliciet vast te leggen en veel andere (nieuwe) steden in de Nederlanden namen het Bossche geschreven stadsrecht als voorbeeld.<ref>H.P.H. Camps, ''Het stadsrecht van Den Bosch van het begin (1184) tot het Privilegium Trinitatis (1330)'', Hilversum: Uitgeverij Verloren (1995), p.&nbsp;50-51</ref>

In [[1629]] werd 's-Hertogenbosch na een [[Beleg van 's-Hertogenbosch|beleg]] veroverd door [[Frederik Hendrik van Oranje|Frederik Hendrik]].

Van 13 april tot en met 17 mei 1809 maakte Lodewijk Napoleon een inspectiereis door het departement Noord-Brabant. Tijdens deze reis bezocht de koning 's-Hertogenbosch. Tijdens zijn bezoek toonde de koning veel belangstelling voor de infrastructuur, armenzorg, de kerken, cultuur en de nijverheid.

In november 2013 werd bij werkzaamheden in een parkeergarage een Neanderthalernederzetting ontdekt die gedateerd wordt tussen 40.000 en 70.000 jaar voor Christus.
Wat nu Noord-Brabant is, was toen een kale zandige vlakte, een toendra. Er heerste toen de [[Würm Glaciaal|Würm-ijstijd]].
{{Clearleft}}

== Geografie ==
{{Zie ook|[[Geografie en topografie van 's-Hertogenbosch]] voor het hoofdartikel over het onderwerp.}}

's-Hertogenbosch ligt op het punt waar de [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]], de [[Dommel (watergang)|Dommel]] en de [[Zuid-Willemsvaart]] samenkomen en de [[Dieze (rivier)|Dieze]] vormen. Samen met de stadsdelen, wijken en gehuchten [[Bokhoven]], [[Deuteren]], [[Dieskant]], [[Empel ('s-Hertogenbosch)|Empel]], [[Engelen (plaats)|Engelen]], [[Gewande]], [[Heeseind]], [[Hintham]], [[Kruisstraat (Rosmalen)|Kruisstraat]], [[Maliskamp]], [[Meerwijk ('s-Hertogenbosch)|Meerwijk]], [[Nuland]], [[Orthen]], [[Oud-Empel]], [[Rosmalen (plaats)|Rosmalen]] en [[Vinkel (Nederland)|Vinkel]] vormt het de gemeente 's-Hertogenbosch.

's-Hertogenbosch heeft via de [[Rijksweg 59|A59]] goede verbindingen met [[Oss]], [[Nijmegen]] en [[Arnhem]] in het oosten en [[Waalwijk (stad)|Waalwijk]], [[Tilburg]] en [[Breda]] in het westen. De [[Rijksweg 2|A2]] verbindt de stad met [[Utrecht (stad)|Utrecht]] en [[Amsterdam]] in het noorden en [[Eindhoven]] en [[Maastricht]] in het zuiden. Via de [[Provinciale weg 279|N279]] zijn onder meer [[Veghel (plaats)|Veghel]] en [[Helmond]] in het zuidoosten te bereiken. Ook de [[Randstad (gebied)|Randstad]], het Duitse [[Ruhrgebied]], [[Antwerpen (stad)|Antwerpen]] en [[Maastricht]] zijn goed bereikbaar geworden. Deze laatste twee verbindingen stammen al uit de tijd van het [[Hertogdom Brabant]].

== Bezienswaardigheden ==
{{wrapper}}
|-
[[Bestand:Overzicht van de vieringtoren, gezien vanaf de westtoren - 's-Hertogenbosch - 20381312 - RCE.jpg|thumb|'s-Hertogenbosch gezien vanaf de westtoren van de [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]]]]
|-
|[[Bestand:Sint-Jans-Hertogenbosch.jpg|thumb|[[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]]]]
|-
|[[Bestand:'s-Hertogenbosch Marktplein - Den Bosch Markt.jpg|thumb|De [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt van 's-Hertogenbosch]] met [[markt (winkel)|weekmarkt]]]]
|-
|[[Bestand:Voorgevel Noordbrabants Museum.jpg|thumb|[[Noordbrabants Museum]]]]
|-
|[[Bestand:Overzicht westgevel met klokketoren - 's-Hertogenbosch - 20534558 - RCE.jpg|thumb|[[Jheronimus Bosch Art Center]] gevestigd in de [[Nieuwe Sint-Jacobskerk]]]]
|-
|[[Bestand:Jeroen Bosch.JPG|thumb|[[Standbeeld Jeroen Bosch]], ook [[Jheronimus Bosch]] genoemd, op de [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt van 's-Hertogenbosch]]]]
|-
|[[Bestand:Demoriaandenboschnl.jpg|thumb|[[De Moriaan ('s-Hertogenbosch)|De Moriaan]], het oudste bakstenen gebouw van Nederland, op de [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt]]]]
|-
|[[Bestand:Binnendieze 's-Hertogenbosch.jpg|thumb|[[Binnendieze]]]]
|}
's-Hertogenbosch is vooral bekend vanwege de enorme en prachtig gebouwde [[Sint-Janskathedraal ('s-Hertogenbosch)|Sint-Janskathedraal]], een hoogtepunt van de late [[Brabantse gotiek]]. Het is een groot [[kerkgebouw]] met de titel van [[kathedraal]] omdat het de zetel is van de [[Bisdom 's-Hertogenbosch|bisschop van 's-Hertogenbosch]]. In de Sint-Jan staat het [[genadebeeld]] van Onze Lieve Vrouwe van 's-Hertogenbosch (de [[Zoete Moeder]]).

In de [[Binnenstad ('s-Hertogenbosch)|binnenstad]] zijn nog andere kerken te vinden. Dat zijn de [[Groot Tuighuis|oude Sint-Jacobskerk]] in de [[Bethaniëstraat]], de [[nieuwe Sint-Jacobskerk]] aan het [[Jeroen Boschplein ('s-Hertogenbosch)|Jeroen Boschplein]], de [[Sint-Catharinakerk ('s-Hertogenbosch)|Sint-Catharinakerk]] aan het [[Kruisbroedershof]], de [[Kapucijnenkerk ('s-Hertogenbosch)|Kapucijnenkerk]] aan de [[Van der Does de Willeboissingel]] en de [[Grote Kerk ('s-Hertogenbosch)|Grote Kerk]] in de Kerkstraat.

Het middeleeuwse stadscentrum van 's-Hertogenbosch is een van de oudste en meest complete van Nederland. De binnenstad is het grootste [[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch|omwalde]] gebied van het land.

Uniek voor een middelgrote stad is de situatie tussen 's-Hertogenbosch en [[Vught (plaats)|Vught]]: daar grenst het buitengebied, natuurgebied "[[Het Bossche Broek]]", nog pal aan de oorspronkelijke middeleeuwse [[stadswal]]. Aan de stadswallen wordt gewerkt om die volledig in de oorspronkelijke zichtbare staat terug te krijgen.{{wanneer?|onduidelijk hoe actueel de tekst is|2019|03|11}} De stad werd hiervoor verkozen tot Europese vestingstad van het jaar [[2005]].

's-Hertogenbosch bezit het oudste nog bestaande bakstenen [[huis (woning)|huis]] van Nederland, ''[[De Moriaan ('s-Hertogenbosch)|De Moriaan]]'', waar het [[Vereniging voor Vreemdelingenverkeer|VVV]]-kantoor is gevestigd. 's-Hertogenbosch was vroeger een [[Garnizoen|garnizoensstad]]. De voormalige [[Koning Willem I Kazerne]] is in miniatuurvorm nog steeds te bewonderen in [[Madurodam]] te [[Den Haag]].

Verder staat de stad bekend om het [[Noordbrabants Museum]] en het [[Design Museum Den Bosch]] (voorheen Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch en daarvoor Museum Het Kruithuis). Op de [[Markt ('s-Hertogenbosch)|Markt]] staat een standbeeld van de [[15e eeuw|15e-eeuwse]] schilder [[Jheronimus Bosch|Jeroen Bosch]], gemaakt door [[August Falise]]; het [[Jheronimus Bosch Art Center]] is een museum in de stad waarin zijn werken centraal staan.

Een andere attractie is de volledig gerestaureerde [[Binnendieze]], waar verschillende rondvaarten de gelegenheid bieden de stad ondergronds te bewonderen. De Binnendieze is in [[1996]] gerestaureerd en is toegankelijk voor rondvaartboten gemaakt. Er bestaan drie rondvaarttrajecten in het systeem van de Vughterstroom. Hunne Majesteiten [[Beatrix der Nederlanden|Beatrix]], Koningin der Nederlanden, en [[Albert II van België|Albert]], Koning der Belgen gingen in [[1999]] gezamenlijk hierin voor.

=== Beschermd ===
's-Hertogenbosch telt [[lijst van rijksmonumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)|honderden rijksmonumenten]], [[lijst van gemeentelijke monumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)|gemeentelijke monumenten]] en drie [[beschermd stadsgezicht|beschermde stadsgezichten]]:
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch]]
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch - De Muntel]]
* [[Rijksbeschermd gezicht 's-Hertogenbosch Uitbreiding]]

[[Bestand:sHertogenbosch-centrum-OpenTopo.jpg|575px]]

''Kaart van het oude centrum van 's-Hertogenbosch met bezienswaardigheden.''

== Cultuur ==
Op 15 maart [[2010]] heeft 's-Hertogenbosch zich kandidaat gesteld voor de [[Culturele hoofdstad van Europa|Culturele Hoofdstad 2018]]. Het [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]] in de binnenstad is een complex in aanbouw, dat in 2012 voltooid moet zijn.{{Bron?|het is inmiddels juli 2015. update wenselijk|2015|07|21}} Onder de titel [[Jheronimus Bosch 500]] organiseerde 's-Hertogenbosch in [[2016]] verschillende manifestaties ter gelegenheid van het 500e sterfjaar van de schilder [[Jheronimus Bosch]].

=== Musea ===
* [[Bossche Prentenmuseum]]
* [[Zwanenbroedershuis]]
* [[Museum De Bouwloods]]
* [[Bastion Oranje ('s-Hertogenbosch)|Informatiecentrum Bastionder]]
* [[Museum Slager]]
* [[Noordbrabants Museum]] (onderdeel van het [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]])
* [[Het Oeteldonks Gemintemuzejum]]
* [[Design Museum Den Bosch]] (onderdeel van het [[Museumkwartier ('s-Hertogenbosch)|Museumkwartier]])
* [[Jheronimus Bosch Art Center]]

=== Archiefinstellingen ===
* In de stad zijn vier openbare [[archief]]diensten gevestigd:
** [[Stadsarchief gemeente 's-Hertogenbosch]]<ref>[http://www.stadsarchief.nl/ Stadsarchief 's-Hertogenbosch]</ref>
** [[SBDenBosch]]<ref>[http://www.sbdenbosch.nl/ Bieb 's-Hertogenbosch]</ref>
** [[Brabants Historisch Informatie Centrum]] (BHIC)<ref>[http://www.bhic.nl/ Brabants Historisch Informatie Centrum]</ref>
** Archief Bisdom 's-Hertogenbosch<ref>[http://www.bisdomdenbosch.nl/default.aspx?class=ABC&item=495&ABCID=8 Archief Bisdom 's-Hertogenbosch]</ref>

=== Theaters ===
* [[Theater aan de Parade]]
* [[Verkadefabriek ('s-Hertogenbosch)|Verkadefabriek]]
* [[Theater Artemis]]
* [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[Muzerije]]
* [[AzijnFabriek]]
* [[Perron-3]]

=== Evenementen ===
Enkele [[evenement]]en die in de stad plaatsvinden of hebben plaatsgevonden zijn:

* [[Jazz]]festival [[Jazz in Duketown]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Theater (kunstvorm)|theaterfestival]] [[Boulevard (theaterfestival)|Boulevard]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Bourgondisch 's-Hertogenbosch]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Bosch Parade]] (jaarlijks terugkerend sinds 2010)
* [[KBC het Nederlands speciaalbier festival]] (jaarlijks terugkerend)
* Het [[Bevrijdingsfestival]] (jaarlijks terugkerend)
* Het IAG Sportevent (jaarlijks terugkerend sinds 2013)
* Startplaats van de [[Ronde van Frankrijk 1996]]
* Startplaats van de [[Ronde van Nederland 2000]]
* [[Maritiem 's-Hertogenbosch]] (wordt gehouden in de oneven jaren)
* Tenniswedstrijden voor de [[Davis Cup]]
* [[Erasmusfestival]] (wordt gehouden in de even jaren)
* [[FAQ-festival]] in [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[ToneJazz]] festival
* [[HBO Introfestival]] (jaarlijks terugkerend)
* [[Open Monumentendag|Open Monumentendagen]]
* [[Kunstnacht Den Bosch]]
* [[November Music]] (Jaarlijks terugkerend)
* [[Koninginnedag 2007]]
* [[Hiphop in Duketown]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2007]])
* Gedichtenfestival [[Onbederf'lijk Vers]] (jaarlijks terugkerend, sinds 2007)
* [[Internationaal Vocalisten Concours 's-Hertogenbosch|Internationaal Vocalisten Concours]] (wordt gehouden in de even jaren)
* Fietstocht [[Leontien Ladies Ride]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2005]])
* Paardensportwedstrijd [[Indoor Brabant]]
* Boschkilde (iedere twee maanden in de W2-concertzaal, voor lokale bands uit ieder genre)
* [[Levenslied 's-Hertogenbosch]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[1997]])
* [[B-There]] (jaarlijks terugkerend, sinds [[2006]])
* [[Festival CEMENT]]
* Atelierroute
* [[Muziekcentrum De Toonzaal|CBK Toonzaalprijs]]
* Hardloopwedstrijd de [[Vestingloop]]
* Elektronische muziek-festival [[Earational]]
* De [[Bossche kermis]]
* [[Barbershop Ontmoetings Festival]], (één keer per twee jaren)
* Avondvierdaagse
* Dance festival Trix in de Mix
* [[Masters of Hardcore (evenement)]]
* Love & Marriage Beurs Brabanthallen (2009)
* [[Art & Antiques Fair 's-Hertogenbosch]], jaarlijkse kunst- en antiekbeurs
* Literaire Manifestatie (sinds 1997 op de vrijdag voorafgaand aan de Boekenweek)
* Friends of rock festival (jaarlijks terugkerend sinds 2009)
* Gezellige Zaken (jaarlijks terugkerend)
* In 2017 vindt de [[Roze Zaterdag]] in Den Bosch plaats, die hier ook in 1981 al gehouden werd.

=== Carnaval ===
Bekend is 's-Hertogenbosch in [[carnaval]]stijd. De stad wordt in die dagen omgedoopt tot het Bourgondische [[Oeteldonk]].

Anders dan de carnavalsvierders in [[Limburg (Nederland)|Limburg]], die hun carnaval vieren volgens de Rijnlandse traditie, houden 's-Hertogenbosch en [[Bergen op Zoom]] vast aan het Bourgondische Carnaval. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het verschijnsel dat men zich (in 's-Hertogenbosch) in een boerenkiel hult om duidelijk te maken dat in deze tijd gangbare rangen en standen binnen de samenleving vervallen.

De tijdelijke overdracht van de stadssleutel door de [[burgemeester]] aan de "carnavalsburgemeester" ([[Peer vaan den Muggenheuvel tot den Bobberd]]) is hier ook een teken van. Ook kent men in 's-Hertogenbosch geen dansmariekes en steken met fazantenveren, zoals men die in andere delen van Brabant en in Limburg wel veel ziet.

=== Evenementengebouwen ===
* [[Brabanthallen 's-Hertogenbosch]]
* [[Orangerie 's-Hertogenbosch]]
* [[Willem 2 Fabriek]]
* [[Muziekcentrum De Toonzaal]]
* [[Verkadefabriek ('s-Hertogenbosch)|Verkadefabriek]]
* [[Theater Artemis]]

=== Bossche Bol ===
Een lokale [[Delicatesse|lekkernij]], verbonden met de naam 's-Hertogenbosch, maar ook bekend buiten de stad, is de [[Bossche bol]].

== Sport ==
{{Zie hoofdartikel|Sport in 's-Hertogenbosch}}
[[Bestand:De Vliert stadium.jpg|thumb|[[Stadion De Vliert]] in de [[De Vliert (wijk)|gelijknamige wijk]], het thuisstadion van [[FC Den Bosch]]]]
[[BVV ('s-Hertogenbosch)|BVV]] werd in [[1948]] landskampioen voetbal. In 1967 fuseerde de club met [[RKVV Wilhelmina|Wilhelmina]] tot [[FC Den Bosch]]. FC Den Bosch werd viermaal kampioen van de [[Eerste divisie (voetbal Nederland)|eerste divisie]]: in 1970, 1999, 2001 en 2004.

Andere ploegen uit 's-Hertogenbosch die op hoog niveau spelen zijn [[Hockeyclub 's-Hertogenbosch]] (meervoudig landskampioen) en [[basketbal]]club [[New Heroes Basketball|New Heroes]] (voorheen SPM Shoeters, EiffelTowers, EBBC en Nashua, meervoudig landskampioen, finalist Europa Cup II in 1979 en wereldcup in 1982). In de jaren zestig behoorde de ijshockeyclub [[Red Eagles]] tot de landelijke top (landskampioen in 1967), de club bracht toen veel internationals voort.

Rugbyclub [[The Dukes (rugbyclub)|The Dukes]] speelt alweer enkele jaren in de Ereklasse, het hoogste landelijke niveau en levert een aantal spelers voor de nationale selectie. De club werd in 2008 voor het eerst landskampioen. Het was ook de eerste club uit Noord-Brabant die landskampioen rugby werd.

[[HMC Den Bosch]] speelt de externe thuiswedstrijden van de [[Schaken|schaakcompetitie]] in de aula van het [[Hervion College]]. De interne competitie wordt in [[Cultureel Centrum De Biechten]] te [[Hintham]] gespeeld. Het eerste team speelt in de [[Meesterklasse schaken|Meesterklasse]], de hoogste schaakcompetitie voor schaakvereningen in Nederland.

Het [[snooker]]team van [[De Dieze]] speelt in de [[Hoofdklasse (snooker)|Hoofdklasse]]. Dit is het hoogste competitie die door de [[Dutch Billiards & Snooker Association|DBSA]] wordt georganiseerd.

De grootste tafeltennisvereniging van 's-Hertogenbosch is TTV Never Despair. Deze vereniging, die gevestigd is aan de Eerste Rompert, kwam in de jaren 1995 en 1996 bij de heren uit in de Eredivisie. Bij de dames werd in 1998 de eerste divisie bereikt. Tegenwoordig komt de club met het eerste team uit in de derde divisie. Daarnaast is er ook een iets kleinere tafeltennisvereniging in 's-Hertogenbosch genaamd TTV de Kruiskamp '81.

[[Flik-Flak (sportclub)|Flik-Flak]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. Met bijna 2000 leerlingen is het de grootste binnensportclub van Brabant. Naast [[turnen]] biedt de vereniging ook [[gymnastiek (sport)|gymnastiek]], [[trampoline]]springen, [[Acrobatische gymnastiek|acrogym]] en [[streetdance]].

In 1996 startte de [[Ronde van Frankrijk]] in 's-Hertogenbosch. Er werd gestart met een proloog die begon in de Brabanthallen en werd gewonnen door de Zwitser [[Alex Zülle]]. De volgende dag werd er een etappe verreden van en naar 's-Hertogenbosch. Deze rit werd gewonnen door de Fransman [[Frédéric Moncassin]]. De dag erna verliet de koers de Brabantse hoofdstad.

== Media ==
De hoofdredactie van de regionale krant het [[Brabants Dagblad]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. Ook de studio van [[Radio Maria Nederland]] is gevestigd in 's-Hertogenbosch. [[Huis-aan-huisblad]]en die in 's-Hertogenbosch en omgeving worden bezorgd, zijn de [[Bossche Omroep op Zondag]] en het [[Stadsblad 's-Hertogenbosch]].

Tot 12 februari 2015 werd de [[Lokale omroep in Nederland|lokale omroep]] van de gemeente 's-Hertogenbosch verzorgd door [[Boschtion]]. Deze zond naast een [[kabelkrant]] ook via radio en televisie uit. Sinds 2017 is [[Dtv Den Bosch]] de lokale omroep van de stad. Ook is er [[TV73]], een commerciële omroep, gericht op 's-Hertogenbosch en omgeving.

== Onderwijs ==
Nabij het Paleiskwartier is het onderwijscentrum van de regio, met scholen als [[Avans Hogeschool|Avans]], [[Duhamel College]] (onderdeel van Stedelijk College), [[HAS Hogeschool]], [[Helicon Opleidingen MBO Den Bosch]] en het [[Koning Willem I College]]. In andere delen van de stad bevinden zich onder andere:
* [[Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost]]
* [[Brede Bossche Scholen]]
* [[Ds. Pierson College]]
* [[Duhamel College]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Hervion College]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Jeroen Bosch College]]
* [[Sancta Maria Mavo]]
* [[Sint-Janslyceum]]
* [[Stedelijk Gymnasium 's-Hertogenbosch|Stedelijk Gymnasium]]
* [[Stoas Hogeschool]]
* [[Van Maerlant]] (onderdeel van Stedelijk College)
* [[Dieze College]] (voorheen VSO De Rietlanden)
* Helicon Opleidingen 
* Bossche Vakschool

== Economie ==
Het industriële karakter van de stad is flink veranderd door vertrek of sluiting van bekende fabrieken als TE Connectivity (voorheen AMP), [[Michelin ('s-Hertogenbosch)|Michelin]], [[De Gruyter (winkelketen)|De Gruyter]], [[Verkade (bedrijf)|Verkade]], [[Remington Rand|Remington]] en [[De Kruithoorn]]. Men richt zich meer op de zakelijke en financiële dienstverlening. Zo is het hoofdkantoor van [[Van Lanschot]] in de [[binnenstad]] gevestigd, evenals de SNS Bank. In deze stad bevindt zich een van de vestigingen van Nederlands grootste [[bier]]brouwer [[Heineken (brouwerij)|Heineken]], die een flink aandeel heeft in de regionale werkgelegenheid. Tevens is in de stad, aan het [[Willemsplein ('s-Hertogenbosch)|Willemsplein]], het hoofdkantoor van energieleverancier [[Essent]] gevestigd en zijn o.a. de hoofdkantoren van [[Ricoh|Ricoh Nederland]] en [[SAP SE#Over SAP|SAP Nederland B.V.]] gevestigd. [[Heijmans NV]], de op twee na grootste beursgenoteerde onderneming in vastgoed, bouw, infra en installatietechniek in Nederland, heeft in de gemeente 's-Hertogenbosch haar hoofdkantoor en verschillende divisies gevestigd.

== Verkeer en vervoer ==
[[Bestand:Rijksweg A2 Knooppunt Hintam (Den Bosch).jpg|thumb|Rijksweg [[Rijksweg 2|A2]] ter hoogte van [[Knooppunt Empel]], vóór de laatste wegverbreding van de A2 (t/m 2008)]]
{{Afbeelding combi
| kop = [[Station 's-Hertogenbosch]]
| width=220px
| afb1 = ´s-Hertogenbosch, station ´s-Hertogenbosch foto6 2016-01-23 09.53.jpg
| afb2 = Station of 's-Hertogenbosch.jpg
}}

De [[Ring 's-Hertogenbosch]] is een van de drukst bereden autosnelwegen van Nederland. Mede daardoor en door het feit dat de gemeente een economische groei doormaakt, zijn er tussen 2006 en 2009 maatregelen getroffen om de stad verder te laten groeien. De rondweg [[Rijksweg 2|A2]] is uitgebreid tot een 4×2-autosnelweg. De binnenste 2×2-rijstroken zijn voor doorgaand verkeer tussen Utrecht en Eindhoven. De buitenste 2×2-rijstroken voor regionaal verkeer tussen de stadsdelen en [[Waalwijk (stad)|Waalwijk]] en [[Oss]]. De beide rijbanen van de A2 tussen 's-Hertogenbosch en [[Zaltbommel (stad)|Zaltbommel]] zijn in 2010 verbreed van twee naar drie rijstroken. De [[Zuid-Willemsvaart]] loopt dwars door de stad, maar aan de oostkant van de A2, tussen [[Rosmalen (plaats)|Rosmalen]] en de stad in, is het [[Zuid-Willemsvaart#Máximakanaal|Máximakanaal]] aangelegd zodat beroeps- en recreatievaart de smalle stadstraverse kunnen vermijden.

Deze infrastructurele wijzigingen hebben de gemeente geïnspireerd tot het project "[[Avenue 2]]/Kanaalzone", een nieuw te vormen secundair stadscentrum met moderne [[hoogbouw]] boven de A2 tussen 's-Hertogenbosch en Rosmalen. Deze nieuwe wijk zal in het kader van [[BrabantStad|OV-Netwerk Brabant]] mogelijk een eigen [[spoorwegstation|station]] krijgen. Er loopt een plan om de zuidwestelijke aansluiting op de A2, de [[Rijksweg 65|N65]] (de rijksweg Vught - Tilburg) om te bouwen tot [[autosnelweg]], om dezelfde problemen als op de voormalige N50 richting Nijmegen te voorkomen.

Om de doorstroming op de Ring te verbeteren, is er in [[2011]] de [[Randweg 's-Hertogenbosch - Vught]] gereed gekomen. Deze weg gaat door de polder tussen beide plaatsen. Het verkeer hoeft nu niet meer via het [[Willemsplein ('s-Hertogenbosch)|Willemsplein]] en het [[Wilhelminaplein ('s-Hertogenbosch)|Wilhelminaplein]] te rijden.

Ook zijn er werkzaamheden gestart voor de aanleg van een nieuw industrieterrein ten westen van de [[Spoorlijn Utrecht - Boxtel|spoorweg Utrecht - Boxtel]], met de daarbij behorende voorzieningen, zoals een nieuw spoorwegstation dat ook de wijk [[Maaspoort ('s-Hertogenbosch)|Maaspoort]] bereikbaar maakt per [[trein]].

=== Openbaar vervoer ===
In het begin van de twintigste eeuw had 's-Hertogenbosch een tramverbinding met [[Helmond]] en andere plaatsen zoals [[Vught (plaats)|Vught]]. Deze tramlijn werd geëxploiteerd door [[Stoomtram 's-Hertogenbosch - Helmond - Veghel - Oss|HHVO]]. Ook was er een [[Tramlijn 's-Hertogenbosch - Heusden|tramlijn 's-Hertogenbosch - Drunen - Heusden]]. Deze tramlijn werd geëxploiteerd van [[1896]] tot [[1934]], maar op delen van het traject reden er al vanaf [[1922]] bussen. De trams naar zowel Helmond als naar [[Heusden (vestingstad)|Heusden]] vertrokken vanaf het [[Koningin Emmaplein ('s-Hertogenbosch)|Koningin Emmaplein]].

Aan het Koningin Emmaplein heeft ook het eerste [[Station 's-Hertogenbosch|treinstation]] gestaan. Dit bouwwerk stamde uit [[1868]] en was gemaakt van hout. In die tijd was 's-Hertogenbosch nog een [[vestingstad]] en er mochten buiten de vesting geen blijvende stenen bouwwerken staan. Ook moest het in geval van dreiging snel afgebroken kunnen worden, opdat men een vrij schootsveld had.

In [[1896]] is het eerste station afgebroken en is enkele honderden meters zuidelijker een nieuw station herrezen. Men kon nu vanuit de [[Binnenstad ('s-Hertogenbosch)|Binnenstad]] in één rechte lijn naar het station lopen. Het tweede station was van de hand van [[Eduard Cuypers (architect)|Eduard Cuypers]]. Dit station werd in de [[Tweede Wereldoorlog]], op 16 september 1944, gedeeltelijk verwoest door RAF-vliegtuigen en is niet meer opnieuw opgebouwd. De perronoverkappingen zijn bewaard gebleven en zijn nu [[rijksmonument]].

[[Sybold van Ravesteyn]] was de architect van het derde station. Dit station was bescheidener, maar tegelijkertijd ook een modern gebouw. Dit station heeft er gestaan tot [[1998]] toen het station werd gerenoveerd. [[Rob Steenhuis]] was de architect van het gebouw en veranderde het in een passarelle. Ook is het station nu een doorlooproute voor het [[Paleiskwartier]].

Station 's-Hertogenbosch staat aan het [[Stationsplein ('s-Hertogenbosch)|Stationsplein]]. Dit plein is het belangrijkste [[Openbaar vervoer in 's-Hertogenbosch|openbaarvervoerknooppunt]] van de gemeente. Vanaf het Stationsplein vertrekken de streekbussen naar andere plaatsen, evenals de stadsbussen naar de verschillende wijken van de stad, Hintham, Rosmalen, Vlijmen en Vught.

[[Station 's-Hertogenbosch Oost]] is een kleiner openbaarvervoerknooppunt. Hier komt een aantal stads- en streekbussen samen en stopt ook de stoptrein 's-Hertogenbosch - [[Station Nijmegen|Nijmegen]] v.v.

Plannen voor toekomstige stations zijn [[Station 's-Hertogenbosch Avenue 2|Avenue 2]] in de geplande gelijknamige wijk [[Avenue 2]] en station [[Station 's-Hertogenbosch Maaspoort|Maaspoort]].

== Bekende Bosschenaren ==
{{Zie ook|Zie [[lijst van Bosschenaren]]}}

== Fotogalerij ==
<gallery>
Bestand:Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch DSCF1199.JPG|[[Design Museum Den Bosch]]
Bestand:Den Bosch - Paleiskwartier - Armada.jpg|De Armada-gebouwen
Bestand:'s-Hertogenbosch, straatzicht Statenlaan positie1 foto4 2016-12-04 13.46.jpg|Paleiskwartier, straatzicht Statenlaan
Bestand:Tzanddenbosch.jpg|Stationsweg ([[Het Zand ('s-Hertogenbosch)|Het Zand]]) met de [[Drakenfontein ('s-Hertogenbosch)|Draak]]
Bestand:Overzicht - 's-Hertogenbosch - 20413415 - RCE.jpg|Het [[Provinciehuis (Noord-Brabant)|provinciehuis van Noord-Brabant]]
Bestand:'s-Hertogenbosch - Paleis van Justitie 2.jpg|Paleis van Justitie
Bestand:'s-Hertogenbosch - Panorama - Gezicht op Sint Jan vanaf Sint Jacobskerktoren - RCE.jpg|Uitzicht over het centrum
Bestand:Deguldenhopsack.jpg|[[Van Lanschot|De Gulden Hopsack]]
Bestand:Stadsmuurdenboschnl.jpg|Stadswal bij [[Het Bossche Broek]]
Bestand:SHertogenbosch, straatzicht Smalle Haven-de Gruijterpassage foto3 2011-06-18 18.22.JPG|Smalle Haven-Gruijterpassage
Bestand:S Hertogenbosh brede haven.jpg|Brede Haven
Bestand:Vestingmuur.jpg|Vestingmuur, onderdeel van de [[Vestingwerken van 's-Hertogenbosch|vestingwerken]]
Bestand:Boze Griet.JPG|[[Stoer geweld|Boze Griet]], een smeedijzeren kanon uit 1511, in het Bastionder museum
Bestand:'s-Hertogenbosch, de Dommel vanaf Mariënburg foto6 2016-12-04 12.27.jpg|De Dommel vanaf Mariënburg
</gallery>

== Zie ook ==
{{Link portaal|'s-Hertogenbosch}}
* [[Lijst van rijksmonumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)]]
* [[Lijst van gemeentelijke monumenten in 's-Hertogenbosch (gemeente)]]
* [[Lijst van beelden in 's-Hertogenbosch]]
* [[Dat gaat naar Den Bosch toe]]

== Externe link ==
{{Commonscatklein|'s-Hertogenbosch}}
* [http://www.s-hertogenbosch.nl/ Gemeente 's-Hertogenbosch]

{{Appendix|1=bron|2=
* '' 's-Hertogenbosch binnen de Veste. Een historische verkenningstocht'' - Frans van Gaal en Peter Verhagen, Adr. Heinen Uitgevers, 's-Hertogenbosch, 2001.
* [http://www.bastion-oranje.nl Bastion Oranje]
* Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch
* [http://www.bossche-encyclopedie.nl Bossche Encyclopedie]
* [http://willem2fabriek.nl/ Willem 2 fabriek]
----
'''Referenties'''
{{References}}
}}
{{Navigatie gemeente 's-Hertogenbosch}}
{{Navigatie bedevaartsoorden Maria}}
{{Coor title dms|51|42|36.25|N|5|18|40.56|E|scale:50000_type:city_region:NL}}

{{DEFAULTSORT:Hertogenbosch}}
[[Categorie:'s-Hertogenbosch| ]]
[[Categorie:Plaats in Noord-Brabant]]